Qisqacha mazmun
Ijtimoiy tarmoqlar shunchaki ko‘ngilxushlikdan ko‘ra ko‘proq narsa yaratadi. Har bir layk, izoh va ko‘rish miyamizda kimyoviy signallarni faollashtiradi. Neyromarketing ushbu signallarni o‘rganib, kontent qanday qilib e’tiborni jalb etishi, his-tuyg‘ularni uyg‘otishi va xatti-harakatlarni rag‘batlantirishini aniqlaydi. Ushbu maqolada ijtimoiy tarmoqlarda mukofot, e’tibor va xotira ilmi tushuntirilgan. Unda algoritmlar bu tamoyillardan qanday foydalanishi tasvirlangan. Giyohvandlikka olib keluvchi dizaynning oqibatlari ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, O‘zbekistonda va boshqa joylarda foydalanuvchilar hamda ijodkorlar qanday axloqiy tanlovlarni qabul qilishi mumkinligi muhokama qilinadi.
Neyromarketing nima?
Neyromarketing odamlarning reklama, dizayn va kontentga qanday munosabatda bo‘lishini tushunish uchun neyrobiologiya yutuqlaridan foydalanishni anglatadi. Tadqiqotchilar ko‘pincha miya yoki tananing stimullarga qanday javob berishini o‘lchash uchun ko‘zni kuzatish, EEG (elektroensefalografiya) yoki MRT (magnit-rezonans tomografiya) kabi texnologiyalardan foydalanadilar. Maqsad – qaysi turdagi kontent e’tiborni tortishi, qaysi kontent xotirada qolishi va qaysi kontent odamlarni muayyan harakatlarga, masalan, bosish, ulashish yoki xarid qilishga undashini aniqlashdir.
Ijtimoiy tarmoqlar – sinov maydoni
Ijtimoiy tarmoqlar uzluksiz fikr-mulohazalarni taqdim etadi. Har bir o‘zaro ta’sir foydalanuvchilarni qanday kontent jalb qilishini ko‘rsatadigan ma’lumotlarni yaratadi. Algoritmlar odamlar nimani tez varaqlashini, foydalanuvchilar nimada to‘xtashi yoki qayta ko‘rishini, qaysi postlar ulashilishini va bildirishnomalar qanchalik tez-tez e’tiborni tortishini tahlil qiladi. Dizaynerlar, marketologlar va platforma ishlab chiquvchilari foydalanuvchi tajribasini takomillashtirish uchun ushbu ma’lumotlardan foydalanadilar. O‘zgarishlar tez sodir bo‘ladi. Video formati qisqaradi. Tasvir yanada yorqinlashadi. Bildirishnoma ma’lum bir vaqtga belgilanadi. Bu ta’sir butun platforma dizaynida namoyon bo‘ladi.
Varaqlash ortidagi miya ilmi
Miyadagi mukofot tizimi dopamin kabi kimyoviy moddalarni o‘z ichiga oladi. Har safar odam ijtimoiy tarmoqlardagi kontent haqida ijobiy fikr olganida, dopaminning oz miqdorda ajralishi qayta tashrif buyurishga undaydi. Yorqin tasvirlar, harakatlar va kutilmagan narsalar e’tiborni jalb qiladi. Hissiy mazmun neytral mazmunga qaraganda xotirada ko‘proq saqlanib qoladi. Ijtimoiy tarmoq saytlariga qaramlik tadqiqotchilari ma’lum bir miya tuzilmalari ijtimoiy tarmoqlardan ko‘p foydalanadigan odamlarda o‘zgarishlarni ko‘rsatishini aniqladilar. MRT skanerlaridan foydalangan holda o‘tkazilgan tadqiqotlardan biri ijtimoiy tarmoqlardan foydalanishning yuqori darajasi amigdaladagi kulrang modda hajmining kamayishi bilan bog‘liqligini ko‘rsatdi.
Giyohvandlik tizimlari hayotimizga qanday ta’sir qiladi
Ijtimoiy tarmoqlardan haddan tashqari foydalanish xulq-atvorga qaramlikka o‘xshash ta’sirlarni ko‘rsatadi. Foydalanuvchilar bildirishnomalarni tekshirish uchun kuchli ehtiyoj haqida xabar berishadi. Uyqu rejimi buziladi. Vazifalarga e’tibor kamayadi. Ijtimoiy taqqoslashlar va qo‘ldan boy berish qo‘rquvi kuchayganda ruhiy salomatlikka putur yetadi. Yaqinda o‘tkazilgan tadqiqotda ijtimoiy tarmoqlarga qaramlik o‘rganildi. U platformalardan intensiv foydalanadigan odamlar orasida tashvish, tushkunlik, stress va uyqu sifatining pasayishi bilan bog‘liq aloqalarni aniqladi.
Miya anatomiyasidagi o‘zgarishlar bu muammolar bilan birga keladi. Ijtimoiy tarmoqlarga qaramlik darajasi yuqori bo‘lgan odamlarda kulrang modda hajmi ma’lum hududlarda kamayadi. Impulsni boshqarishni tartibga soluvchi funksiyalar zarar ko‘radi. O‘zini tuta bilish orqali foydalanishni nazorat qilish bo‘yicha urinishlar ko‘pincha muvaffaqiyatsizlikka uchraydi, chunki bildirishnomalar va algoritmik mustahkamlash tizimlari ongli tanlovsiz qayta-qayta harakatlarni keltirib chiqaradi. TikTok foydalanuvchilarini o‘rganish so‘rovnoma javoblarini foydalanish ma’lumotlari bilan birlashtirdi. Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, “yuqori ehtimollik bilan giyohvand bo‘lgan” odamlar kuniga ko‘p marta platformaga kirishadi va undan uzoq qolish qiyin bo‘ladi.
Axloqiy masalalar
Xatti-harakatga ta’sir qilish uchun miya fanidan foydalanish axloqiy savollarni keltirib chiqaradi. Ko‘pchilik neyromarketing manipulyatsiyaga aylanadimi, deb o‘ylaydi. Axloqiy tadqiqotlar ishtirokchilarning aniq roziligini, ma’lumotlardan qanday foydalanilishi haqida shaffoflikni va bolalar kabi alohida zaif guruhlarga qaratilgan cheklovlarni talab qiladi. Olimlar dunyo miqyosida neyromarketing uchun yagona axloqiy kodekslar bo‘lishi kerakligini ta’kidlamoqdalar.
Iste’molchilarning munosabati turlicha. Bir tadqiqotda odamlardan neyromarketingni maqbul deb hisoblashlari so‘ralgan. U xuddi shu usullar tijorat tovarlarini targ‘ib qilish uchun ishlatilganda noto‘g‘ri tuyulishini, ammo notijorat yoki sog‘liqni saqlash kampaniyalarida ishlatilganda ko‘proq maqbul ekanligini aniqladi.
Kelajak tendensiyalari va bizning imkoniyatlarimiz
Texnologiya yanada aniqroq bo‘ladi. Neyromarketing vositalari real vaqt rejimida foydalanuvchining reaksiyasiga moslashishi mumkin. Kontentni moslashtirish oshadi. Internetga kirish va smartfonlarga qaramlik kuchayib borayotgan bir paytda O‘zbekistondagi ko‘proq kompaniyalar ushbu vositalardan foydalanishi mumkin. Foydalanuvchilar salbiy ta’sirlarga qarshi tura oladilar. Ular foydalanish chegaralarini belgilashi mumkin. Ular bildirishnomalarni o‘chirib qo‘yishi yoki raqamli tanaffuslar qilishi mumkin. Nazorat organlari platformalardan algoritmlar kontentni qanday boshqarishi haqida shaffof bo‘lishni talab qilishi mumkin. Axloqiy ko‘rsatmalar nazoratni kuchaytirishi mumkin.
Xulosa
Ijtimoiy tarmoqlardagi har bir varaqlash mukofot, e’tibor, xotira va his-tuyg‘ularni o‘z ichiga olgan miya jarayonlarini qamrab oladi. Kontent va platforma dizaynerlari ishtirokni oshirish uchun ushbu jarayonlardan foydalanadilar. Dizayn giyohvandlikka olib keluvchi tizimlarni o‘z ichiga olganida, oqibatda uyqu kamayishi, diqqatni jamlash qiyinligi, tashvish va miya tuzilishining o‘zgarishi kuzatiladi.Neyromarketingni tushunish foydalanuvchilar va bizneslarga kuch beradi. Foydalanuvchilar iste’molni boshqarish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bizneslar mas’uliyatliroq muloqot qilish imkoniyatiga ega. Axloqiy amaliyot maxfiylik va farovonlikni himoya qilishi mumkin.
Edited and translated by Mehriniso and Azim Egamberdiev
Havolalar:
- Dumitrescu, Marius; Dumitrescu, Nicoleta; Turliuc, Serban. “The Social Media Addiction: What Have We Learned So Far?” BRAIN: Broad Research in Artificial Intelligence and Neuroscience. DOI: https://doi.org/10.18662/brain/14.1/410 LUMEN Scientific Publishing House
- Chang, Max et al. “Internet Addiction Alters Brain Chemistry in Young People.” PLOS Mental Health (2024). (via The Guardian) The Guardian
- “Brain Anatomy Alterations Associated with Social Networking Site Addiction.” PubMed. PubMed
- Yang, Cai; Mousavi, Sepehr; Dash, Abhisek; Gummadi, Krishna P.; Weber, Ingmar. “Studying Behavioral Addiction by Combining Surveys and Digital Traces: A Case Study of TikTok.” preprint (2025). arXiv
- “What Are the Ethics of Neuromarketing?” American Marketing Association. American Marketing Association
- Vuković, Dijana. “Ethical Issues in the Application of Neuromarketing Research.” MAP Social Sciences (2023). MAP
- “Ethical Code.” Institute for Neuromarketing (NMSBA). Institut za neuromarketing
