Biz tez-tez ultra-qayta ishlangan oziq-ovqatlarning xavfi haqida eshitamiz. Bu atama tobora ko‘proq semizlik, qandli diabet va boshqa surunkali kasalliklar bilan bog‘lanmoqda. Ammo “ultra-qayta ishlangan” atamasi aslida nimani anglatadi, biz uni qanday aniqlay olamiz va uning salomatlikka ta’siri haqida fan nima deydi?
Ultra-qayta ishlangan mahsulotlar qatoriga nimalar kiradi?
Aslida, tabiiy holatidan o‘zgartirilgan har qanday oziq-ovqat texnik jihatdan qayta ishlangan hisoblanadi. Bu o‘zgarishlarning ba’zilari foydali: masalan, pasterizatsiya sutni xavfsiz qiladi, meva-sabzavotlarni muzlatish yoki konservalash esa oziq-ovqat isrofgarchiligining oldini olishga yordam beradi. Biroq ultra-qayta ishlangan oziq-ovqatlar bundan ancha uzoqqa ketadi. Ular odatda qo‘shimchalar, konservantlar, ta’m kuchaytirgichlar yoki uy oshxonasida kamdan-kam uchraydigan boshqa ingredientlarni o‘z ichiga olgan sanoat mahsulotlaridir. Ularning aksariyatida qo‘shilgan shakar, tuz va to‘yingan yog‘lar ko‘p, tolalar va muhim ozuqa moddalari esa kam bo‘ladi. AQShda bir yoshdan oshgan odamlar iste’mol qiladigan kaloriyalarning hayratlanarli 55 foizi ultra-qayta ishlangan oziq-ovqatlarga to‘g‘ri keladi va oziq-ovqat do‘konlaridagi mahsulotlarning taxminan 70 foizi shu toifaga kiradi.
Ularni qanday aniqlash mumkin
Mahsulotning ultra-qayta ishlanganligini bilish uchun laboratoriya tekshiruvi shart emas, oziq-ovqat yorliqlari bunga aniq ishora beradi. Bir porsiyasida qo‘shilgan shakar, natriy yoki to‘yingan yog‘ning kunlik me’yorining 20% dan ortig‘i bo‘lgan mahsulot xavfli hisoblanadi. Yangi raqamli vositalar va ilovalar ham iste’molchilarga supermarket peshtaxtalarida ultra-qayta ishlangan mahsulotlarni aniqlashni osonlashtirmoqda.
Salomatlikka ta’siri
Tadqiqotlar ultra-qayta ishlangan oziq-ovqatlarga boy parhezlar bir qator jiddiy kasalliklar bilan bog‘liqligini ko’rsatmoqda: semizlik, saraton, yurak kasalliklari, 2-tur qandli diabet, hatto depressiya va boshqa ruhiy salomatlik muammolari shular jumlasidandir. O‘lim xavfi ham yuqori. Ba’zi tadqiqotlarga ko‘ra, bunday mahsulotlarni ko‘p iste’mol qilish metabolik va yurak-qon tomir kasalliklari xavfini 25% dan 58% gacha, umumiy o‘lim xavfini esa 21% dan 66% gacha oshirishi mumkin. Buning sabablari hali o‘rganilmoqda, ammo olimlar yuqori miqdordagi shakar, tuz va to‘yingan yog‘ning past miqdordagi tola, vitaminlar va minerallar bilan birgalikdagi ta’sirini ko‘rsatmoqda. Bu oziq-ovqatlarning miyaning mukofotlash tizimi bilan o‘zaro ta’siri giyohvand moddalardek qaram qilmasa-da, ortiqcha ovqatlanishni rag‘batlantirishi mumkin.
Barcha qayta ishlangan mahsulotlar bir xil emas
Qayta ishlangan va ultra-qayta ishlangan mahsulotlarni farqlash muhim. Ba’zi qayta ishlangan mahsulotlar, masalan, quritilgan mevalar, konservalangan dukkaklilar yoki oldindan to‘g‘ralgan sabzavotlar foydali, qulay va ozuqaviy moddalarga boy. Hatto butun donli non yoki yogurt kabi ba’zi ultra-qayta ishlangan oziq-ovqatlar ham kolorektal saraton kabi kasalliklar xavfini kamaytirishi aniqlangan. Jamoat salomatligi bo‘yicha mutaxassislar iste’molchilarni yo‘naltirish uchun yanada yaxshiroq tasniflash tizimlari kerakligini ta’kidlaydilar.
Kamaytirishga harakat qilish
Ultra-qayta ishlangan mahsulotlardan butunlay voz kechish, ayniqsa byudjeti cheklangan yoki ovqat tayyorlashga vaqti kam bo‘lgan odamlar uchun amaliy bo‘lmasligi mumkin. Ammo kichik qadamlar ham farq yaratishi mumkin. Uyda oddiy taomlar tayyorlash, gazlangan ichimliklar o‘rniga suv yoki shakarsiz ichimliklarni tanlash, qo‘shimcha shakar va tuz qo‘shilmagan muzlatilgan yoki konservalangan meva-sabzavotlarni afzal ko‘rish – bularning barchasi amaliy usullardir. Ultra-qayta ishlangan mahsulotlar yagona tanlov bo‘lganda esa, ularni yangi mahsulotlar bilan birga iste’mol qilish umumiy ozuqaviy muvozanatni yaxshilashi mumkin.
Keng ko‘lamli muammo
Ultra-qayta ishlangan mahsulotlar qulay, arzon va mazali qilib ishlab chiqarilgani sababli zamonaviy ovqatlanish tizimida ustunlik qilmoqda. Biroq ularning keng tarqalishi jamoat salomatligi inqirozini ham keltirib chiqarmoqda. Ularning xatarlarini tan olish ulardan butunlay voz kechish kerak degani emas. Bu tanamizga nima kirayotganini ko‘proq anglashni va iloji boricha tabiiy ko‘rinishga ega oziq-ovqatlarga qaytishni anglatadi.
Edited by Ismatullayeva Mohlaroy
Manbalar:
- Ferrucci, L. M., McGowan, C., & Mayne, S. (2025, September). What to Know About Ultra-Processed Foods & Your Health. Yale School of Public Health: https://files-profile.medicine.yale.edu/documents/73c08e09-201d-445c-9cdd-34c01f8d3b79 https://ysph.yale.edu/research/information-sheets/ultra-processed-foods/
