2000-yillar boshida Chilining Atakama cho‘lidagi g‘alati topilma butun dunyoni larzaga soldi. Uzunligi atigi 15 santimetr, cho‘zinchoq bosh suyagi va odatdagi o‘n ikki juft o‘rniga atigi o‘n juft qovurg‘asi bo‘lgan skelet xuddi ilmiy fantastikadan chiqqandek edi. “Ata” deb nomlangan bu mavjudot NUO (Noma’lum Uchuvchi Ob’ekt) ishqibozlari tomonidan darhol o‘zga sayyoralik hayotining isboti sifatida e’lon qilindi. Hujjatli filmlar, internet-forumlar va fitna nazariyalari bu sirni yanada chuqurlashtirdi. Biroq, Ata haqidagi haqiqat ancha insoniy, ayni paytda g‘ayrioddiyroq bo‘lib chiqdi. Shov-shuvlar ortida fan, genetika va etika haqidagi hikoya yashiringan edi. Bu voqea dalillar afsonalarni qanday fosh etishi va kam uchraydigan tibbiy holatlarni qanday yoritishi mumkinligini eslatadi.
Atakamadagi kashfiyot
Ata 2003-yilda Chili shimolida joylashgan La Noriya degan tark etilgan shaharchada topildi. Uning nihoyatda kichik o‘lchami chala tug‘ilgan chaqaloqnikidan ham kichikroq edi, lekin suyaklari g‘ayrioddiy tarzda rivojlangan, deyarli kattalarnikiga o‘xshardi. Noto‘g‘ri shakllangan bosh suyagi va yetishmayotgan qovurg‘alari bilan birga, u hech qanday ma’lum tibbiy toifaga to‘g‘ri kelmasdi. 2009-yilga kelib, skelet xususiy kolleksioner tomonidan sotib olinib, Ispaniyaga olib ketildi. Faqat 2013-yilda, Ata “Sirius” nomli hujjatli filmda paydo bo‘lgach, u jahon miqyosidagi shov-shuvga aylandi. Filmda u o‘zga sayyoralik bo‘lishi mumkinligi ta’kidlangan, olimlar buni rad etgan bo‘lsa-da, skeletning g‘alati shakli chuqurroq tekshiruvni talab qilardi.
DNK haqiqatni ochib beradi
Hal qiluvchi burilish 2018-yilda, Stenford universitetining genetigi Garri Nolan Ataning genomini ketma-ket tahlil qilganda yuz berdi. Uning jamoasi tomonidan “Genome Research” jurnalida e’lon qilingan tadqiqot Ata sira ham o‘zga sayyoralik emasligini tasdiqladi. U chililik va mahalliy hind millatiga mansub qizcha bo‘lib, ehtimol 20-asr oxirida tug‘ilgandi. Uni g‘ayritabiiy ko‘rsatgan narsa suyak va tog‘ay to‘qimalarining rivojlanishida ishtirok etuvchi bir nechta muhim genlardagi mutatsiyalar edi: COL1A1, COL2A1, FLNB va KMT2D. Bu mutatsiyalarning har biri alohida holda kamdan-kam uchraydi. Ammo ular birgalikda Ataning mitti gavdasi, cho‘zinchoq bosh suyagi, yetishmayotgan qovurg‘alari va suyaklarining g‘ayrioddiy zichligini tushuntiruvchi rivojlanish xatolari zanjirini yuzaga keltirgan. Boshqacha aytganda, Ataning begonaga o‘xshash belgilari genetik kasalliklarning noyob birikmasining ayanchli oqibati edi.
Xususiyatlar ortidagi biologiya
Ataning tashqi ko‘rinishini tushunish uchun ta’sirlangan genlarni chuqurroq ko‘rib chiqish lozim:
COL1A1: Mo‘rt suyak kasalligi bilan bog‘liq bo‘lib, mo‘rt suyaklar va anomal o‘sishga olib keladi.
COL2A1: Tog‘ay rivojlanishi uchun muhim; mutatsiyalar past bo‘ylikka va umurtqa pog‘onasi nuqsonlariga sabab bo‘ladi.
FLNB: Skelet shakllanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega; nuqsonlar qovurg‘alarning yo‘qligi yoki anomal rivojlanishiga olib kelishi mumkin.
KMT2D: DNK qadoqlanishini boshqaradi; o‘sishning kechikishi va skelet anomaliyalari bilan bog‘liq Kabuki sindromi bilan aloqador.
Bu mutatsiyalar birgalikda Ataning nisbatan kichik o‘lchamiga qaramay, kattaroq ko‘rinadigan suyaklarini va dastlabki kuzatuvchilarga g‘alati tuyulgan skelet o‘zgarishlarini tushuntiradi.
Fan axloq bilan uchrashuvi
Genetik topilmalar jumboqni yechgan bo‘lsa-da, Ataning tarixi murakkab axloqiy savollarni keltirib chiqardi. U qadimgi qazilma emas, balki nisbatan zamonaviy inson bolasi edi. Yillar davomida uning qoldiqlari sotilgan, namoyish etilgan va hatto NUJ nazariyalarini targ‘ib qilish uchun ishlatilgandi. Chili rasmiy idoralari Ata tomoshaga emas, balki hurmatga loyiq ekanligini ta’kidlab, uni vataniga qaytarishga chaqirdi. Antropologlar va bioetiklar ham bu tashvishni ma’qullab, Ataga o‘zga sayyoralik sifatida munosabatda bo‘lish uning insoniyligini kamsitishini ta’kidladilar. Ular ilm-fan nafaqat haqiqatni ochishi, balki o‘rganilayotgan inson qoldiqlariga hurmat bilan munosabatda bo‘lishi kerakligini uqtirdilar.
Atadan saboqlar
Ataning hikoyasi bizga uchta muhim saboq beradi:
- Fanning qudrati
- DNKni sinchkovlik bilan tahlil qilish ko‘p yillik taxminlarni fosh etdi. Soxta ma’lumotlar tez tarqaladigan davrda dalillar bizning eng ishonchli yo‘lko‘rsatuvchimiz bo‘lib qolmoqda.
- Genetikaning murakkabligi
- Ataning holati bir nechta mutatsiyalar qanday qilib g‘ayrioddiy natijalarga olib kelishi mumkinligini ko‘rsatadi. Bu skelet kasalliklarini o‘rganishdagi kelajak tadqiqotlar uchun muhim saboqlar beradi.
- Axloqning zarurligi
- Ata bir paytlar kimningdir farzandi bo‘lgan. Uning qismati ilmiy qiziquvchanlik har doim inson qadr-qimmatini hurmat qilish bilan uyg‘un bo‘lishi kerakligini eslatadi.
Xulosa
Atakama begonasi hech qachon boshqa dunyodan kelmagan. U qisqa umrini halokatli genetik o‘zgarishlar bilan o‘tkazgan inson qizi edi. Bir paytlar o‘zga sayyorali
hayotining isboti sifatida shov-shuvga sabab bo‘lgan uning qoldiqlari endi o‘z genomimiz sirlari, ilmiy yondashuvning ahamiyati va inson qoldiqlariga munosib munosabatda bo‘lish mas’uliyati haqida yanada teranroq hikoya qiladi. Ata yulduzlardan kelmagan. U bizdan kelgan. Uni tushunish jarayonida eng g‘aroyib sirlar ko‘pincha osmonda emas, balki o‘zimizda yashiringanini anglaymiz.
Edited by Mehriniso
Manba:
- Nolan, G., Butte, A. J., et al. (2018). Whole-genome sequencing of Atacama skeleton shows novel mutations linked with dysplasia. Genome Research, 28(4), 423–431. https://doi.org/10.1101/gr.223693.117
- BBC News. (2018, March 23). ‘Alien’ skeleton’s human DNA revealed. https://www.bbc.com/news/world-latin-america-43511018
- The Guardian. (2018, March 22). Tiny skeleton found in Chile was human girl with rare genetic mutations. https://www.theguardian.com/science/2018/mar/22/tiny-skeleton-found-in-chile-was-human-girl-with-rare-genetic-mutations
