Ba’zi o‘quvchilar maktabda juda yaxshi o‘qiyotgan bo‘lsa-da, boshqalari ko‘p qiyinchiliklarga duch kelishini hech o‘ylab ko‘rganmisiz? Buning sabablari oddiy emas. O‘qituvchilar, oilalar, salomatlik va hatto omad ham muhim rol o‘ynaydi. Ammo tadqiqotchilar shuni aniqladiki, bizning genlarimiz ham akademik muvaffaqiyatda katta ahamiyatga ega. Bu muvaffaqiyat to‘liq DNKmizda yozilgan degani emas, balki genlar tajriba uchun asos yaratadi. Ushbu keng qamrovli maqolada men genlar nima ekanligini, ular o‘rganishga qanday ta’sir qilishini, tadqiqotchilar nimalarni kashf etganini va bularning o‘quvchilar, o‘qituvchilar va ota-onalar uchun qanday ahamiyatga ega ekanligini tushuntirishga harakat qilaman.
Genlar va irsiyat deganda nimani tushunamiz?
Genlar DNKning kichik qismlari bo‘lib, biz ularni ota-onamizdan meros qilib olamiz. Ular tanamizga qanday o‘sish va ishlash bo‘yicha ko‘rsatmalar beradi. Har bir insonda minglab genlar mavjud va bu genlardagi kichik o‘zgarishlar ko‘nikmalar, salomatlik va hatto miyaning ishlashida farqlarga olib kelishi mumkin. Biroq, ma’lum bir genning mavjudligi natijaning kafolatlanganligini anglatmaydi. Olimlar ko‘pincha irsiyat atamasini ishlatishadi. Irsiyat guruhdagi odamlar o‘rtasidagi farqning qanchalik genlar bilan izohlanishi mumkinligini o‘lchaydi. Agar irsiyat 70 foiz bo‘lsa, bu odamlar o‘rtasidagi o‘sha belgidagi farqlarning 70 foizi genlar bilan bog‘liq, qolgan 30 foizi esa muhit yoki tasodif tufayli ekanligini bildiradi.
Egizaklar va oilaviy tadqiqotlar
Olimlar genlarning rolini o‘rganishning asosiy usullaridan biri egizaklarni kuzatishdir. Bir tuxumli egizaklar deyarli barcha genlarini, ko‘p tuxumli egizaklar esa taxminan yarmini baham ko‘radilar. Agar bir tuxumli egizaklar ko‘p tuxumli egizaklarga qaraganda maktabdagi yutuqlari bo‘yicha ko‘proq o‘xshash bo‘lsa, bu genlarning muhimligini ko‘rsatadi. Buyuk Britaniyadagi tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, o‘qish va matematika kabi fanlardagi ko‘rsatkichlar bir tuxumli egizaklarda ko‘p tuxumli egizaklarga qaraganda ko‘proq o‘xshash. Aslida, ba’zi keng ko‘lamli egizaklar tadqiqotlarida maktab baholaridagi farqlarning 70 foizigacha genetik farqlar bilan izohlanishi mumkin.
Maktab yillari davomida barqarorlik
Qiziqarli ma’lumot shundaki, o‘qishdagi muvaffaqiyat maktab yillari davomida barqaror bo‘lib qoladi. Boshlang‘ich maktabda yaxshi o‘qigan bola keyingi yillarda ham yaxshi o‘qishni davom ettirish ehtimoli yuqori. Robert Plomin va uning hamkasblari tomonidan BBC Future (2018) da tushuntirilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, bu barqarorlikning taxminan 70 foizi genlar bilan bog‘liq. Bir xonadonda yashash yoki bir maktabda o‘qish kabi umumiy muhit taxminan 25 foizni, turli o‘qituvchilar yoki turli do‘stlar kabi o‘ziga xos tajribalar esa taxminan 5 foizni tushuntiradi.
Poligen baholar va bashorat qilish
So‘nggi yillarda tadqiqotchilar poligen ballar deb ataluvchi yangi usulni ishlab chiqdilar. Poligen ko‘rsatkich genomdagi minglab genetik variantlarning kichik ta’sirlarini jamlaydi. Har bir variant juda kichik ta’sirga ega, ammo birgalikda ular ta’lim muvaffaqiyati kabi xususiyatlarni bashorat qilishga yordam beradi. Masalan, poligen bali yuqori bo‘lgan bola o‘qishni osonroq o‘zlashtirishi va oliy ta’limni davom ettirish ehtimoli ko‘proq bo‘lishi mumkin. Ammo shuni yodda tutish kerakki, poligen baholar faqat rasmning bir qismini bashorat qiladi. Ular butun voqeani aytib bera olmaydi, chunki muhit, motivatsiya va harakat hali ham asosiy rol o‘ynaydi.
Genlar va hayotning umumiy natijalari
Faqatgina maktabdagi natijalar emas, balki hayotning boshqa jihatlari ham genlar bilan bog‘liq. Alison Beard Harvard Business Review (2017) da maktabdagi muvaffaqiyatni bashorat qiluvchi ba’zi genetik qonuniyatlar kelajakdagi hayot natijalarini ham bashorat qilishini tushuntirdi. Ta’lim bilan bog‘liq poligen ko‘rsatkichlari yuqori bo‘lgan odamlar ko‘pincha yaxshiroq ish, yuqori daromad va yuqori ijtimoiy mavqega ega bo‘lganligi aniqlandi. Bu genlar boy hayot kechirishni kafolatlaydi degani emas. Aksincha, ular atrof-muhit va sa’y-harakatlar bilan birgalikda kengroq muvaffaqiyatga olib kelishi mumkin bo‘lgan ma’lum yo‘llarni ochadi.
Genlar nima qila olmaydi
Genlar katta rol o‘ynasa ham, ular hamma narsani hal qilmaydi. Yodda tutish kerak bo‘lgan ba’zi jihatlar:
Genlar taqdir emas. Genetik jihatdan qiyinchiliklarga ega bo‘lgan ko‘plab o‘quvchilar qo‘llab-quvvatlansa va yaxshi o‘qitilsa ham muvaffaqiyatga erishadilar.
Atrof-muhit juda muhim. Kitoblardan foydalanish imkoniyati, rag‘batlantiruvchi o‘qituvchilar, barqaror oila va qo‘llab-quvvatlovchi do‘stlar muvaffaqiyat darajasini sezilarli darajada oshirishi mumkin.
Sa’y-harakat va motivatsiya kuchli. O‘rtacha genetik imkoniyatlarga ega, ammo kuchli irodali odam ko‘pincha yuqori genetik imkoniyatlarga ega, ammo kam harakat qiladigan odamga qaraganda ko‘proq muvaffaqiyatga erishishi mumkin.
Ushbu tadqiqotlar haqida o‘ylaganimda, ular bizga yanada adolatli ta’lim tizimlarini yaratishga yordam berishi mumkinligini his qilaman. Agar biz barcha o‘quvchilar bir xil genetik imkoniyatlarga ega emasligini bilsak, unda maktablar va o‘qituvchilar darslarni yaxshiroq moslashtirishlari va bunga muhtoj bo‘lganlarga alohida yordam berishlari mumkin. Masalan, erta o‘qish dasturlari, individual yondashuv yoki moslashuvchan o‘qitish usullari katta farq yaratishi mumkin. Shuningdek, bu bolalar qiynalganda o‘quvchilar yoki ota-onalarni ayblashni to‘xtatishga yordam beradi. Ba’zida sabablar biologik bo‘ladi va tushunish orqali biz stressni kamaytirishimiz va qo‘llab-quvvatlashni oshirishimiz mumkin.
Madaniy va axloqiy mulohazalar
Muhim ijtimoiy masalalar ham mavjud.Katta genetik tadqiqotlarning aksariyati Buyuk Britaniya yoki AQSH kabi G‘arb mamlakatlarida o‘tkazilgan. Bu esa boshqa madaniy yoki iqtisodiy sharoitlarda yashovchi bolalarga nisbatan natijalar farq qilishi mumkinligini anglatadi. Qashshoqlik, urush yoki tengsizlik genetik farqlardan ustun kelishi mumkin. Yana bir axloqiy muammo genetik ma’lumotlardan noto‘g‘ri foydalanishdir. Agar maktablar yoki hukumatlar o‘quvchilarni ajratish uchun genetik ko‘rsatkichlardan foydalana boshlasa, bu adolatsizlik yoki kamsitishga olib kelishi mumkin. Shu sababli, tadqiqotchilar va siyosatchilar natijalardan foydalanishda ehtiyotkor bo‘lishlari lozim.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, genlar insonlarning akademik sohadagi muvaffaqiyatini belgilashda muhim rol o‘ynaydi. Egizaklar va poligen ko‘rsatkichlar yordamida o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, genetika yillar davomidagi yutuqlardagi barqarorlikning katta qismini izohlaydi. Biroq, muhit va shaxsiy intilishlar ham katta ahamiyatga ega. Qo‘llab-quvvatlovchi oila muhiti, sifatli ta’lim olish imkoniyati va kuchli motivatsiya ba’zan genetik kamchiliklarni ham bartaraf etishi mumkin. Mening nazarimda, asosiy g‘oya – muvozanatdir: biz genetikaning rolini tan olgan holda, har bir bolaning muvaffaqiyatga erishishi uchun atrof-muhitda nimalarni o‘zgartirishimiz mumkinligiga e’tibor qaratishimiz lozim.
Edited by Mexriniso
Manba:
- BBC Future — “How much is academic achievement shaped by genes?” (2018), BBC News Future section.https://www.bbc.com/future/article/20180905-how-genes-influence-achievement-and-success-in-school
- The high heritability of educational achievement reflects many genetically influenced traits, not just intelligence”, Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS), 2014 – Krapohl, E.; Rimfeld, K.; Shakeshaft, N. G.; Trzaskowski, M.; McMillan, A.; Pingault, J. B.; Asbury, K.; Harlaar, N.; Kovas, Y.; Dale, P. S.; Plomin, R.https://www.pnas.org/doi/10.1073/pnas.1408777111
- Bueno, D. — “Genetics and Learning: How the Genes Influence Learning”, Frontiers in Psychology, 2019.https://www.frontiersin.org/journals/psychology/articles/10.3389/fpsyg.2019
- Beard, Alison — “Your Success is Shaped by Your Genes”, Harvard Business Review, 2017.https://hbr.org/2017/01/your-success-is-shaped-by-your-genes
