Telomerlar qarish biologiyasini va uzoq umr ko‘rish orzusini qanday shakllantiradi
Abadiy yashash g‘oyasi doimo afsona va fantaziyaga tegishli bo‘lib kelgan. Biroq, biologiya shuni ko‘rsatadiki, bunday imkoniyatning urug‘lari allaqachon hujayralarimizda mavjud. Bu hikoyaning markazida xromosomalarimiz uchlarida joylashgan telomerlar, ya’ni DNK oqsil qalpoqchalari turadi. Ushbu molekulyar “ip uchlari” genetik materialimizni himoya qiladi va ularning har bir hujayra bo‘linishi bilan asta-sekin yemirilishi qarishning eng chuqur sabablaridan biridir. Telomerlarni o‘rganish orqali olimlar nafaqat hujayralar qancha yashashi mumkinligini, balki inson hayoti chegaralarini bir kun kelib kengaytirish mumkinligini ham so‘roqqa tutmoqdalar.
Telomerlar nima?
Telomerlar maxsus oqsillar bilan o‘ralgan takrorlanuvchi DNK ketma-ketliklaridan (odamlarda TTAGGG) iborat. Ularning vazifasi oddiy, ammo muhim: xromosomalarni buzilgan DNK deb xato tushunilishining oldini olish, aks holda xavfli tuzatish jarayonlari ishga tushib ketishi mumkin. Biroq har safar hujayra bo‘linganda, replikatsiya mexanizmi DNK zanjirining eng oxirgi qismlarini to‘liq nusxalay olmaydi. Natijada telomerlar sekin, ammo izchil qisqarib boradi. Ular haddan tashqari qisqarganda, hujayralar bo‘linishdan to‘xtaydi — ya tirik qolib, ammo faoliyatsiz holatga (senesensiya) o‘tadi, yoki dasturlashtirilgan o‘lim (apoptoz)ga yuz tutadi. Xeyflik chegarasi deb ataluvchi bu tabiiy soat inson hujayrasining takrorlanishi mumkin bo‘lgan cheklangan sonini belgilaydi.
Bu jarayonda telomeraza fermenti hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Telomeraza DNK takrorlarini qo‘shish orqali telomerlarni uzaytirishi, ya’ni “soatni qayta sozlashi” mumkin. U embrional va o‘zak hujayralarda juda faol bo‘lib, to‘g‘ri rivojlanishni ta’minlaydi, ammo ko‘pchilik yetuk hujayralarda o‘chirib qo‘yiladi. Bu to‘xtash nuqson emas, balki himoya chorasidir — usiz hujayralar nazoratdan chiqib ketish xavfiga duch keladi. Saraton aynan shu zaiflikdan foydalanadi: o‘smalarning 90 foizdan ortig‘ida telomeraza qayta faollashadi, bu esa hujayralarga cheksiz bo‘linish imkonini beradi. Shunday qilib, telomeraza ikki tomonlama qilich: u yoshartirish va’dasini beradi, ammo xavfli o‘sma rivojlanish xatarini ham o‘z ichiga oladi.
Evolyutsiya telomerlar yemirilishi bilan kurashish uchun yagona strategiyani tanlamagan.
Gidra o‘z to‘qimalarida telomeraza ifodasini doimiy ravishda saqlab qoladi. Bu telomerlarning qisqarishiga to‘sqinlik qiladi va kuchli qayta tiklanish yo‘llari bilan birgalikda sezilarli darajada qarishni oldini oladi. Gidraning biologiyasi shuni ko‘rsatadiki, hujayra darajasida “o‘lmaslik” mumkin, biroq ekologik xavf va yirtqichlik turni muvozanatda ushlab turadi.
Grenlandiya kitlari esa, aksincha, uzluksiz telomeraza faolligisiz 200 yildan ortiq umr ko‘radi. Ularning genomlari DNK tuzatilishi va barqarorligiga urg‘u beradi. Grenlandiya kitlari fibroblastlarining so‘nggi tadqiqotlari telomerlarning normal qisqarishini, ammo DNK shikastlanishining to‘planish tezligi ancha pastligini ko‘rsatadi. Ularning uzoq umr ko‘rishi telomer yemirilishidan butunlay qochish emas, balki genomni g‘ayritabiiy tarzda saqlash orqali uning oqibatlarini yumshatishdir.
Bu misollar shuni ko‘rsatadiki, telomerlar uzoq umr ko‘rish jumboqning faqat bir qatlami xolos; boshqa tizimlar, ya’ni ta’mirlash fermentlaridan tortib moddalar almashinuvini boshqarishgacha, ularning ta’sirini o‘zgartirishi mumkin.
Odamlar o‘z telomerlarini boshqara oladimi?
Insonlar uchun telomerlarni sun’iy ravishda uzaytirish ham hayajonli, ham xavfli g‘oyadir. Hozirgi tajribaviy yondashuvlar telomeraza ifodasini o‘zgartirish uchun CRISPR asosidagi genlarni tahrirlash, telomerazani vaqtincha faollashtiradigan kichik molekulalar va telomer vazifasini tartibga soluvchi oqsillarga yo‘naltirilgan aralashuvlarni o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, hayot tarzi tanlovlari telomerlar dinamikasiga nozik yo‘llar bilan ta’sir ko‘rsatishi ma’lum bo‘lmoqda. Surunkali stress, chekish va noto‘g‘ri ovqatlanish telomerlarning tezroq qisqarishi bilan bog‘liq, jismoniy mashqlar, to‘g‘ri ovqatlanish va stressni kamaytirish esa ularni saqlab qolishga yordam beradi. Boshqacha aytganda, kundalik odatlarimiz biologik qarish soatimizdagi milvaqtga ta’sir o‘tkazishi mumkin.
Eng katta to‘siq
Eng katta muammo o‘zgarishsiz qolmoqda: telomerazani faollashtirish hujayra qarishini sekinlashtirishi mumkin, ammo bu saraton xavfini ham oshiradi. Asosiy vazifa hujayralarning nazoratdan chiqib ketishiga yo‘l qo‘ymasdan telomerlarni himoya qilish usullarini topishdan iborat. Shu sababli telomer tadqiqotlari ko‘pincha o‘lmaslikka intilish emas, balki sog‘lomroq qarish yo‘li sifatida talqin etiladi — degenerativ kasalliklarni kechiktirish, to‘qimalar tiklanishini yaxshilash va ehtimol umr ko‘rish davomiyligini cheksiz emas, balki ma’lum darajada uzaytirish.
Axloqiy chegara
Ammo fan muvaffaqiyatga erishgan taqdirda ham, muhimroq savollar ko‘ndalang bo‘ladi. Bunday davolash usullariga kimning imkoni yetadi? Uzaytirilgan yoshlik faqat boylar uchun ajratilib, jamiyatda yangi tafovutlar paydo qilmaydimi? Agar umr ko‘rish davomiyligi o‘n yillar o‘rniga asrlarga cho‘zilsa, global resurslarga qanday ta’sir ko‘rsatadi? Bu savollarga biologiyaning o‘zi javob bera olmaydi. Ular axloqshunoslar, siyosatchilar va umuman jamiyatdan chuqur mulohaza yuritishni talab qiladi.
Hozircha boqiylik qo‘l yetmas darajada. Shunday bo‘lsa-da, telomerlar biologiyasi qarish haqidagi tasavvurlarimizni tubdan o‘zgartirib yubordi va gidra hamda Grenlandiya kitlari kabi organizmlar bizga tabiat muqobil variantlar bilan tajriba o‘tkazganini eslatib turadi. Inson bu mexanizmlarni qachon o‘zlashtira olishi yoki o‘zlashtira olmasligi hali noma’lum.
Hozircha abadiy hayot qo‘l yetmas orzu bo‘lib qolmoqda. Biroq telomerlar biologiyasi allaqachon qarish haqidagi tasavvurlarimizni o‘zgartirib yubordi. Gidra va grenland kiti kabi organizmlar esa tabiat muqobil yo‘llarni sinab ko‘rganini eslatadi. Insoniyat bu mexanizmlarni qachondir o‘zlashtira oladimi-yo‘qmi, noma’lum. Aniq bo‘lgan narsa shuki, telomerlar tadqiqoti bizni fan va fantastika chegarasi xiralashadigan nuqtaga yaqinlashtirmoqda. Bu yerda abadiy hayot orzusi endi xayolot emas, balki “agar”, “qachon” va eng muhimi, “qanday” degan ilmiy savollarga aylanmoqda.
Edited by Mashhura Qudratova and Mehriniso
References:
- Schaible, R., Scheuerlein, A., Dańko, M. J., Gampe, J., Martínez, D. E., & Vaupel, J. W. (2014). Constant mortality and fertility over age in Hydra. Experimental Gerontology, 48(7), 684–691.
https://doi.org/10.1016/j.exger.2012.02.010 - Firsanov, D., et al. (2024). Enhanced DNA repair and genomic stability in the bowhead whale. Nature Communications.
https://doi.org/10.1038/s41467-024-45197-y - Brane, A. C., et al. (2019). Telomere biology and the search for healthy longevity. Frontiers in Genetics, 10, 318.
https://doi.org/10.3389/fgene.2019.00318 - Porika, M., et al. (2022). CRISPR-Cas systems: A new frontier in telomere and genome research. International Journal of Molecular Sciences, 23(5), 2679.
https://doi.org/10.3390/ijms23052679 - Zhang, F., et al. (2025). Engineering telomere regulation in mice extends lifespan and healthspan. Nature Communications.
https://doi.org/10.1038/s41467-025-50899-7
