Kirish
Uyqu har doim inson hayotining eng sirli va muhim vazifalaridan biri bo‘lib kelgan. Asrlar davomida odamlar nima uchun uxlashimiz, uyqu paytida nima sodir bo‘lishi va ba’zi odamlarning uyqu ehtiyojlari boshqalarnikidan nimasi bilan farq qilishi haqida o‘ylab kelishgan. An’anaviy tushuncha aniq va sodda: kattalar tetik va sog‘lom uyg‘onish uchun odatda har kuni kechasi yetti soatdan to‘qqiz soatgacha dam olishlari kerak. Agar siz bundan kam uxlasangiz, o‘zingizni charchagan, diqqatni jamlay olmagan va asabiy his qilasiz. Ammo bu umumiy qoidaga qaramay, uni ajoyib tarzda buzadigan odamlar ham bor. Ular har kuni kechasi atigi to‘rt-olti soat uxlaydilar va hali ham energiyaga to‘la, fikrlari ravshan va kundalik ishlarida samarali bo‘lib uyg‘onadilar. Bunday odamlarni ko‘pincha tabiiy kalta uyquchilar deb atashadi. Olimlar ularga qiziqib qolishdi, chunki ular biologiyaning normal qoidalarini buzayotganga o‘xshaydi. Savol shundaki, ular nimasi bilan farq qiladi va so‘nggi o‘n yil ichida genetik tadqiqotlar javoblarni ocha boshladi.
Uyquning roli
Nima uchun bu odamlar kamroq uyqu bilan gullab-yashnashi mumkinligini tushunish uchun, birinchi navbatda, uyquning o‘zi tana uchun nima qilishini qayta ko‘rib chiqishimiz kerak. Uyqu shunchaki jimlik yoki harakatsizlik vaqti emas. Bu faol biologik jarayon bo‘lib, unda miya bosqichma-bosqich aylanadi, jumladan, yengil uyqu, chuqur uyqu va tez ko‘z harakati yoki tez uyqu. Ushbu sikllar davomida muhim jarayonlar sodir bo‘ladi. Tanadagi hujayralar o‘z-o‘zini tiklaydi, oqsillar hosil bo‘ladi, immunitet tizimi infeksiyalarga qarshi himoyani kuchaytiradi, miya esa xotiralarni tartibga soladi va keraksiz ma’lumotlarni tozalaydi. Uyqudan mahrum bo‘lganimizda, bu jarayonlarning muvozanati buziladi. Xotiralar to‘g‘ri saqlanmagani uchun o‘zimizni tumanli his qilamiz. His-tuyg‘ularni tartibga soluvchi kimyoviy moddalar muvozanatsiz bo‘lgani uchun kayfiyatimiz yomonlashadi. Biz ko‘proq kasal bo‘lamiz, chunki immunitet tizimi o‘zining tungi ishini tugatmaydi. Shuning uchun ham aksariyat odamlar bir-ikki kundan ortiq uxlamasa, salbiy ta’sirni tezda sezadi.
Genetik farqlar
Lekin kalta shpallar boshqacha bo‘ladi. Ular bu salbiy ta’sirlardan himoyalangandek tuyuladi. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, ba’zi genlar mutatsiyalarni olib yuradi, bu esa DNK kodida kichik o‘zgarishlarni anglatadi. Gen A, T, C va G deb nomlanuvchi to‘rtta kimyoviy harf bilan yozilgan ko‘rsatmalar to‘plamiga o‘xshaydi. Bu ko‘rsatmalar hujayralarga oqsillarni qanday hosil qilishni o‘rgatadi va oqsillar hujayraning ishchilari bo‘lib, kislorodni tashish yoki shikastlangan joylarni tuzatish kabi vazifalarni bajaradi. Mutatsiya koddagi harflardan birini o‘zgartirganda, oqsil boshqacha shaklda bo‘lishi yoki yangi usulda ishlashi mumkin. Kalta uyqu holatida bu mutatsiyalar uyqu jarayonlarini samaraliroq qiladi. Boshqacha qilib aytganda, ularning tanalari bir xil ta’mirlash va tashkil etish ishlarini qisqa vaqt ichida bajaradi.
DEC2 Gen kashfiyoti
Qisqa uyqu bilan bog‘liq holda topilgan birinchi genlardan biri DEC2 deb nomlanadi. 2009-yilda tadqiqotchilar bir nechta a’zolari har kecha atigi olti soat uxlaydigan, ammo juda yaxshi ishlaydigan oilani topdilar. Olimlar ularning DNKsini tahlil qilganda, DEC2 genida mutatsiya borligini aniqladilar. Ushbu mutatsiya uyqu-uyg‘onish siklini boshqarishga yordam beradigan oqsilga ta’sir qildi. Odatda, bu oqsil miyaga qachon charchoqni his qilish va qachon uyg‘onish kerakligi haqida signal beradi. Mutatsiyaga uchragan odamlarda signal uyqusizlikning odatiy oqibatlarisiz qisqa uyquga ruxsat beradigandek tuyuladi. Keyingi tadqiqotlar shuni tasdiqladiki, oila a’zolari charchoqqa yaxshiroq chidamli bo‘lishgan va kamroq dam olgandan keyin ham kognitiv vazifalarni yaxshi bajarishgan. Bu kashfiyot muhim bosqich bo‘ldi, chunki u birinchi marta uyqu davomiyligiga genetika kuchli ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini ko‘rsatdi.
Boshqa genetik kashfiyotlar
Keyinchalik boshqa genlar topildi. BHLHE41 genidagi mutatsiya ham shunga o‘xshash ta’sir ko‘rsatdi. Bunday o‘zgarishga ega odamlar o‘rtacha ko‘rsatkichdan taxminan ikki soat kamroq uxlashlarini, ammo hushyor va tetik bo‘lishlarini aytishdi. Uzoqroq vaqt davomida uyg‘oq saqlangan tajribalar shuni ko‘rsatdiki, ularning miyasi odatdagi uyqudagi odamlarga qaraganda diqqatning pasayishiga ancha yaxshi qarshilik ko‘rsatgan. ADRB1 deb nomlanuvchi yana bir gen 2019-yilda qisqa uyqu bilan bog‘liq edi. Bunday mutatsiyaga uchragan oilalarning barcha a’zolari kamroq uxlagan, ammo kunduzi quvnoq va hushyor bo‘lgan. Yaqinda o‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida N783Y deb nomlangan SIK3 genining mutatsiyasi aniqlandi. Sichqonlarda ham, odamlarda ham bu mutatsiya sog‘liqning normal natijalarini saqlab qolgan holda uyquga bo‘lgan ehtiyojni qisqartirdi. Ushbu kashfiyotlarning har biri jumboqqa qo‘shimcha bo‘lib, bir nechta genetik yo‘llar insonning qancha uxlashi kerakligini belgilashi mumkinligini ko‘rsatadi.
DNK mutatsiyasi analogiyasi
Oddiy o‘quvchi uchun DNKdagi birgina harf o‘zgarishi nega bunchalik katta o‘zgarish yasashi tushunarsiz bo‘lishi mumkin. Buni soddalashtirish uchun non pishirish retsepti bo‘lgan gen haqida o‘ylab ko‘ring. Agar ko‘rsatmalardan birida ma’lum bir haroratda o‘ttiz daqiqa pishirish aytilgan bo‘lsa va biz uni yigirma besh daqiqaga biroz yuqoriroq olovda pishirishga o‘zgartirsak, non hali ham mukammal pishgan bo‘lishi mumkin, lekin tezroq.
Retsept o‘zgartirilgan, ammo natija samarali. Uyqu bilan bog‘liq genlardagi mutatsiyalar bir-biriga o‘xshash. Ular vaqtni yoki miyadagi ma’lum signallarning kuchini o‘zgartiradi, shunda uyqu ishi kamroq vaqt ichida bajarilishi mumkin.
Uyqusizlikdan ehtiyot bo‘ling
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, kam uxlaydiganlarning hammasida ham foydali mutatsiyalar bo‘lavermaydi. Aslida, uyqusini cheklaydigan odamlarning aksariyati haqiqiy qisqa uyquchilar emas, balki shunchaki uyqusiz odamlardir. Surunkali uyqusizlik semizlik, diabet, depressiya, immunitetning pasayishi va hatto umr ko‘rish davomiyligining qisqarishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun olimlar uyqu soatlarini qisqartirish orqali kalta uyquga taqlid qilishga urinishdan qat’iyan ogohlantiradilar. Agar sizda noyob genlar bo‘lmasa, oxir-oqibat tanangiz dam olish yetishmasligidan aziyat chekadi. Tabiiy kalta shpallar aholining ko‘pi bilan bir-uch foizini tashkil qiladi. Ular qoida emas, istisnolardir.
Mumkin bo‘lgan afzalliklar
Qiziqarli savollardan biri shuki, kalta shpallar hayotda ustunlikka ega bo‘ladimi? Ba’zi tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ular ko‘pincha yuqori energiya, optimizm va samaradorlikka ega. Tarixdan ma’lumki, Napoleon yoki Tomas Edison kabi mashhur yetakchilar va ixtirochilar atigi bir necha soat uxlab, qo‘shimcha vaqtni ish va ijod uchun sarflaganlar. Biroq, bunday da’volarni isbotlash qiyin. Aytishimiz mumkinki, ushbu mutatsiyalarga ega bo‘lgan zamonaviy odamlar ko‘pincha sevimli mashg‘ulotlari, martaba yoki oilasiga sarflash uchun ko‘proq uyg‘oq soatlari borligini aytishadi. Buni afzallik sifatida ko‘rish mumkin, ammo bu mas’uliyat bilan ham bog‘liq, chunki jamiyat hali ham odamlardan yetarli darajada dam olishni va yonib ketmaslikni kutadi. Genetik chidamlilik bo‘lsa ham, ruhiy salomatlik muvozanatni talab qiladi.
Sirkad ritmni tushuntirish
Endi ilm-fan haqida sodda tilda ko‘proq gaplashaylik. Uyqu-uyg‘onish sikli taxminan yigirma to‘rt soat davom etadigan ichki soat bo‘lgan sirkad ritmi bilan boshqariladi. Bu ritmni yorug‘lik, qorong‘ulik, gormonlar va miya faoliyati boshqaradi. DEC2 va BHLHE41 kabi genlar ushbu soat bilan o‘zaro ta’sir qiluvchi oqsillarga ta’sir qiladi. Mutatsiyalar oqsillarni o‘zgartirganda, soat sezilmas tarzda siljiydi. Natijada, qisqa uyqudagilar chuqur uyqu bosqichlariga tezroq yetib borishi yoki yengil uyqu bosqichlarida kamroq vaqt o‘tkazishi mumkin. Chuqur uyqu – o‘sish gormoni ajralib chiqadi, to‘qimalar tiklanadi va energiya tiklanadi. Agar bu fazaga tezroq va samaraliroq erishilsa, unda organizmga kamroq umumiy soatlar kerak bo‘ladi. Bu ularning qobiliyatining ehtimoliy izohlaridan biridir.
Uyqu samaradorligi
Tushunish kerak bo‘lgan yana bir tushuncha – bu uyquning samaradorligi. Ikki ishchi uy tozalayotganini tasavvur qiling. Biri sakkiz soat davomida sekin harakat qilsa, ikkinchisi tezroq ishlaydi va to‘rt soatda bir xil natijaga erishadi. Ikkalasi ham uyni tozalaydi, lekin biri samaraliroq. Kalta shpallarda miya va tana tezkor ishchi kabi ishlaydi. Ularni tunda tozalash va tartibga keltirish tez va sifatli bajariladi. Shuning uchun ham ular soatlar kam bo‘lishiga qaramay tetik holda uyg‘onadilar.
Kelajak ilovalari
Ushbu mavzuni ilmiy tadqiq qilish amaliy ahamiyatga ega. Agar biz qisqa uyquli genlar qanday ishlashini o‘rgansak, qachondir uyqusizlik yoki tartibsiz siljish bilan kurashayotgan odamlarga yordam beradigan terapiyalarni ishlab chiqishimiz mumkin. Qisqa vaqt ichida chuqurroq tiklovchi uyqu berish uchun mutatsiya ta’siriga taqlid qiladigan dorilarni tasavvur qiling. Bu shifokorlar, hamshiralar, favqulodda vaziyatlar xodimlari yoki har doim ham sakkiz soat ishlay olmaydigan kosmonavtlarga yordam berishi mumkin. Shuningdek, uyqusizlik bilan bog‘liq sog‘liq uchun xavflarni kamaytirishi mumkin. Biroq bunday ilovalarga hali ancha bor. Tadqiqotchilarning ogohlantirishicha, uyqu nihoyatda murakkab va uni sun’iy ravishda qisqartirishga urinish biz hali tushunmagan nojo‘ya ta’sirlarga olib kelishi mumkin.
Shaxsiy refleksiya
Shaxsiy ma’lumotlarga kelsak, bu mavzu meni ilhomlantiradi. Mening hayotimda o‘qish yoki ish tufayli atigi to‘rt-besh soat uxlagan paytlarim bo‘lgan. Ba’zi kunlari ertalab o‘zimni toliqqan his qilardim, ammo kamdan kam kunlarda boshqacha holatni sezdim. Uyqudan tiniq va hayratlanarli darajada tetik bo‘lib uyg‘ondim. Bu tajribalar meni qisqa uyquga moyilligim bor-yo‘qligiga qiziqtirdi. Albatta, men genetik tekshiruvsiz bila olmayman, lekin bilganim shuki, uyqu sifati juda muhim. Yotoqxonamni qorong‘i va salqin qilishga tayyorlaganimda, uxlashdan oldin ekranlardan qochganimda va muntazam jadvalga rioya qilganimda, qisqa tunlar ancha tetiklashtirdi. Bu menga maxsus genlarsiz ham uyqu gigiyenasiga e’tibor berish orqali samaradorlikni oshirishimiz mumkinligini o‘rgatdi. Kunduzi ozgina mizg‘ib olish ham menga kuch bag‘ishladi. Dam olishni qadrliroq qilish uchun kichik hiylalarni kashf qilgandek bo‘ldim.
Katta rasm
Umumiy manzarani ko‘rib chiqsak, uyqu tadqiqotlari bizga inson biologiyasi hamma uchun bir xil emasligini eslatadi. Ba’zi odamlar tabiatan baland bo‘yli yoki tezkor bo‘lgani kabi, ba’zilari tabiiy ravishda samarali uxlaydi. Genlarimizdagi xilma-xillik turmush tarzimizda xilma-xillikni keltirib chiqaradi. Muhimi, o‘z qonuniyatlarimizni tan olish va chegaralarimizni hurmat qilishdir. Agar siz tabiiy qisqa uyquchi bo‘lmasangiz, o‘zingizni to‘rt soatlik tunlarga majburlashga urinish oqilona emas.
Ammo yillar davomida kamroq uxlab, o‘zingizni yaxshi his qilsangiz, siz genetik qo‘llab-quvvatlanadigan kamdan-kam odamlardan biri bo‘lishingiz mumkin. Nima bo‘lganda ham, tanangizga quloq solish va boshqalar bilan juda qattiq taqqoslamaslik muhimdir.
Uyqu fanining kelajagi
Ilm-fan taraqqiy etgani sayin uyqu bilan bog‘liq yanada ko‘proq genlarni kashf etishimiz mumkin. Hozirning o‘zidayoq o‘nlab variantlar o‘rganilmoqda. Uyquni to‘liq tushunish orzusi hali uzoq, ammo har bir kashfiyot bizni yaqinlashtiradi. Shunisi aniqki, uyqu shunchaki vaqtni behuda sarflash emas. Bu faol davolash va tashkil etishdir. Kalta shpallar bu qoidadan chetda qolmaydi, ular buni tezroq bajaradi, xolos. Bu qarash meni uyquni yanada hurmat qilishga undaydi, chunki u uzoq yoki qisqa bo‘lishidan qat’i nazar, hayotning muhim ustunidir.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, ba’zi odamlarning kam uxlashining siri ularning DNKsidadir. DEC2, BHLHE41, ADRB1 va SIK3 kabi genlardagi kam uchraydigan genetik mutatsiyalar miya va tananing dam olishni boshqarish usulini o‘zgartiradi. Bu odamlar tun bo‘yi bajariladigan ta’mirlash va xotira ishlarini kamroq soatda bajarishga qodir. Ular uchun to‘rt-olti soat yetarli bo‘lishi mumkin, ko‘pchiligimiz uchun esa yetti-to‘qqiz soat kerak bo‘ladi. Dars ularga hasad qilish yoki ularning jadvalidan nusxa ko‘chirish emas, balki inson biologiyasining o‘ziga xosligini tushunishdir. Aholining keng qatlami uchun sifatli uyquga e’tibor qaratish sog‘liq va baxt uchun eng yaxshi investitsiyalardan biri bo‘lib qolmoqda. Xonani qorong‘i va tinch saqlash, ekrandan kech foydalanmaslik va muntazam rejimga rioya qilish kabi yaxshi odatlar bizning dam olishimizni sezilarli darajada yaxshilashi mumkin. Ushbu bilimlar bilan biz genetika fanini ham, o‘z tanamizni tinglash donoligini ham hurmat qilishimiz mumkin.
Edited by Mashhura Qudratova and Mehriniso
Havolalar:
- Tianna Hicklin, Ph.D: https://www.nih.gov/news-events/nih-research-matters/gene-identified-people-who-need-little-sleep
- Patrick Pester: https://www.livescience.com/health/sleep/rare-genetic-mutation-lets-some-people-thrive-on-just-4-hours-of-shut-eye
- Christopher McFadden: https://interestingengineering.com/science/genetically-cope-with-less-sleep
