Siz hech so‘zlarning ta’mini totganmisiz, tovushlarni ko‘rganmisiz yoki ranglarni his qilganmisiz? Bu tasodif yoki oddiy sezgilar emas – bu sinesteziya deb ataladigan noyob idrok xususiyatidir.
Sinesteziya nima?
Sinesteziya shunday tajribaki, unda bir sezgi yoki bilish oqimidagi qo‘zg‘alish ikkinchi, qo‘zg‘almagan oqimda bog‘liq tajribalarni keltirib chiqaradi.
Sinesteziyaga ega bo‘lgan, sinestet deb ataladigan odam uchun bu musiqa eshitganda ranglarni ko‘rish yoki ma’lum so‘zlarni eshitganda ta’mlarni his qilishni anglatishi mumkin. Bu kasallik yoki buzilish emas, balki g‘ayrioddiy idrok xususiyati hisoblanadi. Bu holat aholining taxminan 4 foizida uchraydi, asosan genetik bo‘lib ko‘rinadi va turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishi mumkin: inson tanasida 5 ta sezgi mavjud, ammo sinesteziyaning 25 ga yaqin turi bo‘lishi mumkin. Sinestetlar ko‘p narsalarga nisbatan g‘ayritabiiy munosabatda bo‘ladi deyiladi, chunki ularning sezgilari chalkashgan bo‘lib, bu ularga bir vaqtning o‘zida ikkita sezgini qo‘llash imkonini beradi. Masalan, ular havoda sharni ko‘rib turib, uning ta’mini og‘izlarida his qilishlari mumkin. Ular oddiy qora matnni siz tasavvur qilganingizdek rang-barang, har bir harf esa boshqacha rangda ko‘ra oladi! Ular sizning og‘zingizdan chiqayotgan so‘zlarning ta’mini va ismingizning hidini sezishlari mumkin. Bu ongdagi tasavvur qilib bo‘lmaydigan burilish bo‘lib, u bizning rang-barang dunyomizni sinestetlar uchun yanada jozibali qiladi.
Sababiga kelsak, bu hali noma’lum. Sinesteziya birinchi marta nomlangan va tavsiflangan paytdan boshlab, tadqiqotchilar uning kelib chiqishini o‘rganmoqdalar. Ba’zilar sezgilarning kesishuvi qo‘shimcha neyronlarning mavjudligi tufayli yuzaga keladi deb taxmin qilishadi, bu esa ta’sirlangan sezgilarni bog‘lashi mumkin. Yana bir nazariya miyaning ma’lumotni qabul qilish va qayta ishlash usullaridagi o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi.
Sinesteziyaning 25 dan ortiq turlari mavjud bo‘lib, ulardan ba’zilari quyidagicha izohlanadi:
Grafem sinesteziya sinesteziyaning eng keng tarqalgan turlaridan biri hisoblanib, aholining 1-2% atrofida uchraydi. Bu alohida harflar yoki raqamlar va ma’lum ranglar o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘z ichiga oladi, masalan, L harfi yashil, 5 raqami esa qizil ko‘rinishi mumkin.
Son shaklidagi sinesteziya. Sinesteziyaning bu turi bilan og‘rigan odamlar raqamlarni o‘ziga xos aqliy shakl yoki chizma ichida his qilishlari haqida xabar berishadi. Ular sonlar haqida o‘ylaganlarida, ushbu tasavvurdagi tuzilmaning ma’lum nuqtalarida doimiy ravishda ma’lum qiymatlarni ko‘rishlari mumkin.
Leksik-gustator sinesteziya. Bu sinesteziyaning juda kam uchraydigan shakli deb hisoblanadi. Leksik ta’m bilish sinestetlari so‘zlar bilan bog‘liq holda ta’mlarni his qiladi. Ba’zi hollarda, odam eshitgan, gapirgan, o‘qigan yoki o‘ylagan har bir so‘z unga ma’no beradigan boshqa ta’mni keltirib chiqaradi. Xabar qilingan ta’mlar turlicha bo‘lib, ularga piyoz, apelsin va konservalangan no‘xat kiradi. Ko‘rish-ta’m bog‘lanishiga misol tariqasida “kuchli” so‘zining qovun ta’mini keltirishni keltirish mumkin.
Fazoviy ketma-ketlik sinesteziyasi. Sinesteziyaning bu turi tartiblangan ro‘yxatdagi narsalarning fazoda o‘rin egallashi bilan bog‘liq. Masalan, yilning qaysi qismida joylashganiga qarab ayrim oylar yaqinroq yoki uzoqroq ko‘rinishi mumkin. Boshqa odamlar kunning soatlarini o‘z tanalari atrofida soatga o‘xshash tarzda joylashganini his qilishlari mumkin.
Xromesteziya sinesteziyasi. Bu tovushlarni ranglar sifatida, ba’zan ularga hamroh bo‘lgan shakllar yoki harakatlar bilan ko‘rishning ilmiy atamasi. Ko‘plab taniqli zamonaviy san’atkorlar o‘zlarida xromesteziya borligini va bu ularga ijodda yordam berishini ta’kidlaganlar.
Ko‘zgu teginish sinesteziyasi. Ko‘zgu tegish sinesteziyasiga ega odamlar boshqa odamning jismoniy aloqada bo‘lganini ko‘rganda, o‘zlariga teginilayotgandek his qilishlari mumkin. Ko‘zgu neyronlariga qaratilgan inson nevrologiyasidagi tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, sinesteziyaning bu turi va yuqori darajadagi empatiya o‘rtasida bog‘liqlik bo‘lishi mumkin, bu esa boshqalarning og‘rig‘ini his qilish qobiliyati o‘zimizni ularning o‘rnida tasavvur qilish qobiliyatimiz bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin degan fikrni kuchaytiradi.
Lentali sinesteziya. Sinesteziya bilan og‘rigan ba’zi odamlar boshqalar gapirayotganda ularning ostida aylanayotgan so‘zlar qatorini ko‘rishadi. Boshqalar esa oldida havoda o‘z fikrlari paydo bo‘lishini kuzatadilar. Bu lentali sinesteziya deb ataladi va bu ilmiy adabiyotlarda tasvirlangan sinesteziyaning birinchi shakllaridan biridir.
Eshitish-taktil sinesteziya. Sinesteziyaning bu shaklida ma’lum tovushlar eshituvchi tanasining turli qismlarida taktil sezgilarni hosil qilishi mumkin. Turli xil musiqalar turli darajadagi bosimni keltirib chiqarishi yoki ba’zi aytilgan so‘zlar tikanli tuyulishi, boshqalari esa silliq yoki yumshoq tuyulishi mumkin.
Sinestetlarning hayotiy misollari:
E’tiborga loyiq jihati shundaki, sinestetlar oddiy odamlarga qaraganda ijodiy faoliyat bilan sakkiz baravar ko‘proq shug‘ullanadi. Bu tarixdagi ko‘plab mashhur san’atkorlarning sinesteziyaga ega bo‘lishiga sabab bo‘lgan – keling, ulardan bir nechtasini ko‘rib chiqaylik:
Farrell Uilyams zamonaviy davrning eng mashhur sinestetlaridan biridir. Shuningdek, u sinesteziyani o‘zining ijodiy ifodasida nuqson emas, balki qimmatli xususiyat ekanligining asosiy targ‘ibotchisidir. Farrell yangi musiqa yaratayotganda va ijro etayotganda sinesteziyaning bir turi bo‘lgan xromesteziyaga ko‘p tayanadi.
Mashhur sinestet Vinsent Van Gogga kasallik yordam berishdan ko‘ra ko‘proq xalaqit bergan bo‘lishi mumkin. Faoliyatining boshida, musiqa kompozitsiyasini o‘rganayotganda, uning pianino o‘qituvchisi u ma’lum notalarni ranglar bilan bog‘layotganini tushundi. Pianino o‘qituvchisi nima bo‘layotganini tushunish o‘rniga, Van Gog aqldan ozyapti deb o‘yladi va uni o‘z kursidan chiqishga majbur qildi.
Kanye Uest – reper, prodyuser, rejissor va modelyer. U sinesteziyaning musiqa-rang turiga ega. “Yeezus (uning birinchi studiyaviy albomi), garchi, yangi turdagi rassom sifatida mening boshlanishim edi. Arxitektura, klassitsizm, jamiyat, tekstura, sinesteziya – tovushni ko‘rish qobiliyati va hamma narsa hamma narsa ekanligi va bularning barchasi birlashishi haqida bilganlarim bilan oldinga qadam tashlash, keyin esa Yeezus bilan noldan boshlash.” – Kanye Uest.
Geoffrey Rush – avstraliyalik aktyor va kino prodyuseri bo‘lib, u bir nechta sinesteziyalarga ega.
“Juma kuni to‘q jigarrang, siyenaning bir turi, shanba kuni esa aniq oq rangda. Dushanba salqin havo… Yetti yoshimdan boshlab, birinchi marta sanashni o‘rganganimda, raqamlarning o‘ziga xos ranglari bor edi.” – Geoffrey Rush: A Man for All Seasons, 2007-yil 20-may.
Xulosa qilib aytganda, sinesteziya bizga inson ongi qanchalik go‘zal sirli bo‘lishi mumkinligini eslatadi. Bu bizning voqeligimiz universal emas, balki chuqur shaxsiy va cheksiz ijodiy narsa ekanligining isbotidir. Fan hali ham bu nima uchun sodir bo‘lishi haqida to‘liq javoblarga ega bo‘lmasa-da, sinesteziya bizga aql qanchalik ijodiy va moslashuvchan bo‘lishi mumkinligini ko‘rish imkonini beradi. Bu odamlarning hammasi ham dunyoni bir xil his qilmasligini eslatib turadi.
Edited by Mashhura Qudratova and Mehriniso
References:
- Michael J. Banissy. (2014). Synesthesia: an introduction. Frontier. Available at: https://www.frontiersin.org/journals/psychology/articles/10.3389/fpsyg.2014.01414/full Accessed on Sep 14, 2025.
- (2025). 9 Famous Artists Who Have Synesthesia and How It Affected Them. Interesting Engineering. Accessed on Sep 14, 2025.
- Synesthesia. Cleveland Clinic. Available at: https://my.clevelandclinic.org/health/symptoms/24995-synesthesia Accessed on Sep 14, 2025.
- (2007). Neurophysiology of synesthesia. Springer Nature Link. Available at: https://link.springer.com/article/10.1007/s11920-007-0018-6 Accessed on Sep 14, 2025.
- Famous People with Synesthesia you should know. Historyplex. Available at: https://historyplex.com/famous-people-with-synesthesia Accessed on Sep 14, 2025.
- Elizabeth Ko. (2022). People with synesthesia experience the world with multiple senses. UCLA HEALTH. Available at: https://www.uclahealth.org/news/article/people-with-synesthesia-experience-the-world-with-multiple-senses#:~:text=Dear%20Reader%3A%20Synesthesia%20is%20a,and%20stimulates%20another%20unrelated%20sense. Accessed on Sep 14, 2025.
- BetterHelp Editorial Team. (2025). Types Of Synesthesia. Better help. Available at: https://www.betterhelp.com/advice/synesthesia/the-many-types-of-synesthesia-explained/ Accessed on Sep 14, 2025.
