Kirish
Do‘stingiz oyoq barmog‘ini urib olganda, xuddi o‘zingizda bo‘lgandek og‘riq sezgansiz? Yoki xonadagi kimningdir esnashiga beixtiyor taqlid qilganingizni payqaganmisiz? Bu kundalik holatlar insonning oddiy xatti-harakatlari bo‘lib tuyulishi mumkin, ammo ular miyaning eng ajoyib mexanizmlaridan biri – ko‘zgu neyronlariga darchadek bo‘lishi mumkin. 1990-yillarda tasodifan kashf etilgan bu maxsus hujayralar nevrologiya va psixologiyada ko‘plab bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi. Ular chindan ham bizga boshqalar boshdan kechirayotgan narsalarni “his qilish” imkonini beradimi yoki bu shunchaki xayoldan o’tkazilgan g‘oyami? Ushbu maqolada biz ko‘zgu neyronlari haqidagi ilmiy ma’lumotlarni, ularning ijtimoiy idrokdagi o‘rnini va ular haqiqatan ham ongimiz bilan atrofimizdagilar o‘rtasidagi bo‘shliqni to‘ldiradimi-yo‘qmi, degan savollarni chuqur o‘rganamiz.
Empatiyaga bo‘lgan qarashlarni o‘zgartirgan kashfiyot
Tasavvur qiling: 90-yillar boshi, Italiyaning Parma shahridagi laboratoriya. Giacomo Rizzolatti boshchiligidagi nevrologlar guruhi makaka maymunlarini o‘rganmoqda. Ular yong‘oq ushlash kabi oddiy harakatlar paytida neyronlar qanday ishlashini tushunish uchun maymunlarning miyasini kuzatishmoqda. Bir kuni tadqiqotchi o‘zi yengil taom olmoqchi bo‘lganida, maymunning miyasidagi aynan o‘sha neyronlar xuddi maymun o‘zi harakat qilayotgandek faollashdi. Maymun qimirlamayotgan edi, faqat kuzatayotgan edi, xolos. Bu kutilmagan hodisa ko‘zgu neyronlari tushunchasini keltirib chiqardi: biz harakat qilganimizda ham, boshqa birov shunday qilayotganini ko‘rganimizda ham faollashadigan hujayralar.
Dastlab bu haqiqatan ham faqat maymunlarga taalluqli edi. Ammo tez orada Funksional magnit-rezonans tomografiya (fMRT) kabi miya tasvirlash usullari odamlarda ham shunga o‘xshash jarayonlarni aniqladi. Kimdir tabassum qilayotganini, yig‘layotganini yoki hatto sport bilan shug‘ullanayotganini ko‘rganimizda, harakatlanish uchun mas’ul bo‘lgan miya po‘stlog‘ining qismlari xuddi o‘zimiz harakat qilayotgandek faollashadi. Go‘yo miyamiz kuzatilayotgan xatti-harakatlarni ovozsiz tarzda takrorlayotgandek. Bu faqat harakatlar bilan cheklanmaydi, balki his-tuyg‘ular va sezgilarga ham taalluqli. Og‘riq ichidagi odamni ko‘rasizmi? Sizning miyangizdagi og‘riq bilan bog‘liq sohalar ham javob berishi mumkin.
Bu kashfiyot ommaviy madaniyatda katta qiziqish uyg‘otdi. Jeremi Rifkinning “Empatik sivilizatsiya” kabi kitoblarida ko‘zgu neyronlari hamdardlikning biologik asosi sifatida taqdim etildi. Ular bizni ijtimoiy tur sifatida aloqaga moyil qilib yaratilganimizning sababi ekanligini ta’kidlashdi. Biroq, bu shunchalik oddiy tushuniladimi? Keling, bu neyronlarning ijtimoiy idrok bilan qanday bog‘lanishini, boshqalarning ongini qanday tushunishimiz va o‘zaro munosabatda bo‘lishimizni ko‘rib chiqaylik.
Ko‘zgu neyronlari: ijtimoiy tushunishning asosiy elementlarimi?
Ijtimoiy idrok aslida miyamizning inson dunyosida harakat qilish vositasidir: his-tuyg‘ularni anglash, niyatlarni bashorat qilish va taqlid orqali o‘rganish. Ko‘zgu neyronlari aynan shu maqsad uchun moslashganga o‘xshaydi. Masalan, taqlid orqali o‘rganishda chaqaloqlar birinchi kundan boshlab yuz ifodalarga taqlid qiladilar, bu esa ularga bog‘lanishga va tilni rivojlantirishga yordam beradi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ko‘zgu neyronlarining faolligi odamlarning murakkab harakatlarni qanchalik yaxshi taqlid qila olishi bilan bog‘liq, masalan, videodarsni kuzatib raqs harakatlarini o‘rganish.
Keyin empatiya masalasi bor. Birovning quvonchi yoki qayg‘usini ko‘rganimizda, ko‘zgu neyronlari bizga uni bilvosita “his qilish”ga yordam berishi mumkin. 2004-yilda Tania Singer va uning hamkasblari o‘tkazgan klassik tajribada fMRT yordamida odamlar sherigining og‘riqli zarba olishini kuzatgan. Kuzatuvchilarning miyasida empatiya bilan bog‘liq sohalar faollashib, shaxsiy og‘riqni qayta ishlovchi sohalar bilan birlashib ketgan. Go‘yo ko‘zgu neyronlari neyron aks-sadosini hosil qiladi va biz o‘z joyimizdan qo‘zg‘almasdan turib boshqa birovning o‘rniga o‘zimizni qo‘ya olishimizga imkon beradi.
Bu aql nazariyasiga – ya’ni boshqalarga ruhiy holatlarni nisbat berish qobiliyatiga ham taalluqli. Kuchli ko‘zgu neyron tizimiga ega bo‘lgan odamlar odatda yuz ifodalarga qarab kimningdir fikrlarini taxmin qilish kabi vazifalarni a’lo darajada bajaradilar. Ijtimoiy idrok qiyin bo‘lishi mumkin bo‘lgan autizm spektri buzilishlarida ba’zi tadqiqotchilar “buzilgan ko‘zgu” nazariyasini ilgari suradilar: ko‘zgu neyronlari funksiyasining pasayishi empatiya va taqlid qilishdagi qiyinchiliklarni tushuntirishi mumkin. Garchi munozarali bo‘lsa-da (bu haqda keyinroq batafsil), bu neyronlar bizning ijtimoiy aloqalarimizga qanday asos bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatadi.
Ammo biz chindan ham boshqalarning harakatlarini his qilamizmi yoki bu ko‘proq ongimizning qisqa yo‘liga o‘xshaydimi? “His qilish” degan ibora deyarli hissiy yuqumlilik kabi to‘g‘ridan-to‘g‘ri, jismoniy tajribani nazarda tutadi. Sport muxlislari jamoasi gol urganda o‘rnidan sakrab turishini tasavvur qiling – bu shunchaki hayajon emas, ularning tanasi o‘yinchilarning g‘alabasini takrorlayotgandek. Ko‘zgu neyronlari buni osonlashtirishi mumkin, chunki ular o‘zimiz va boshqalar o‘rtasidagi chegarani xiralashtirib, hamkorlik va hatto beg‘arazlikni rivojlantiradi. Evolyutsiya nuqtai nazaridan bu mantiqan to‘g‘ri: qabila a’zosining qo‘rquv signalini tezda “o‘qiy” olgan ibtidoiy odamlar yaxshiroq yashab qolgan bo‘lishi mumkin.
Pessimistlar tomoni: shov-shuvlar oshirib yuborilganmi?
Ko‘zgu neyron mo‘jizasiga hamma ham ishonmaydi. Tanqidchilar ta’kidlashicha, dalillar eng yaxshi holatda korrelyatsiondir – kuzatuv paytida ko‘zgu neyronlari faollashadi, ammo bu ularning empatiya yoki ijtimoiy tushunishni keltirib chiqarishini isbotlamaydi. Neyrolog va “Ko‘zgu neyronlari afsonasi” kitobi muallifi Gregori Xikok bu hujayralar faqat ijtimoiy vaziyatlarga xos emasligini ta’kidlaydi. Ular ijtimoiy bo‘lmagan vazifalarni bajarishda ham, masalan, harakatlar bilan bog‘liq tovushlarni eshitishda faollashadi (misol uchun, olma tishlanganida chiqadigan ovoz). Ehtimol, ular biz tasavvur qilgan empatiya yulduzlari emas, balki kengroq harakatni tushunish tizimining bir qismidir.
Haddan tashqari umumlashtirish muammosi ham mavjud. Maymunlardagi dastlabki tadqiqotlar aniq bo‘lib, yakka neyronlarni qayd etgan, ammo inson tadqiqotlari alohida hujayralarni ajratib ololmaydigan noaniq miya skanerlariga tayanadi. Biz “ko‘zgu neyron tizimlari” deb ataydigan narsa miyaning bir nechta sohalarini, jumladan his-tuyg‘ular uchun insula va qaror qabul qilish uchun prefrontal korteksni o‘z ichiga olgan tarmoqlar bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, madaniy farqlar vaziyatni murakkablashtiradi: g‘arbliklar his-tuyg‘ularni sharqiy osiyoliklarga qaraganda boshqacha “aks ettirishi” mumkin, chunki sharqiy osiyoliklar individual his-tuyg‘ulardan ko‘ra kontekstga ko‘proq e’tibor beradilar.
Autizm aloqasi ham tanqidga uchradi. Ba’zi tadqiqotlar autizmli odamlarda ko‘zgu neyronlarining g‘ayritabiiy faolligini ko‘rsatsa, boshqalari hech qanday farq topmaydi. Autizm juda xilma-xil bo‘lib, ijtimoiy muammolarni bitta neyron mexanizmiga bog‘lash uni haddan tashqari soddalashtiradi. Bir tadqiqotchi hazillashib aytganidek: “Agar ko‘zgu neyronlari hamdardlikni tushuntirganida edi, biz hammamiz film tomosha qilgandan so‘ng empatga aylanardik – lekin aslida o‘zimizni ruhiy jarohatlamasdan dahshatli filmlardan zavqlanishimiz mumkin.”
So‘nggi tadqiqotlar yangi tafsilotlar qo‘shmoqda. 2020-yilda Nature Neuroscience jurnalida chop etilgan tadqiqotda ilg‘or tasvirlash usullaridan foydalanib, ko‘zguga o‘xshash faoliyat suhbat paytidagi kabi real vaqtdagi ijtimoiy muloqotlarda boshqalarning harakatlarini bashorat qilishga yordam berishi ko‘rsatilgan. Ammo u tormozlovchi mexanizmlarni ham aniqladi: miyamiz keraksiz taqliddan qochish uchun to‘liq aks ettirishni to‘xtatib qo‘yadi (biron bir aksentni beixtiyor takrorlayotganingizni sezganmisiz?). Bu aks ettirishning avtomatik emas, balki boshqariladigan jarayon ekanligini ko‘rsatadi.
Bundan tashqari, ko‘zgu neyronlari faqat his qilish emas, balki o‘zini boshqalardan farqlashga ham yordam berishi mumkin. Ushbu tizimlarning shikastlanishi, ba’zi insult bilan og‘rigan bemorlarda kuzatilganidek, exopraksiyaga (nazorat qilib bo‘lmaydigan taqlid) olib kelishi mumkin, bu ularning chegaralarni belgilashdagi rolini ta’kidlaydi.
Kundalik hayot va undan tashqaridagi ta’sirlar
Xo‘sh, biz chindan ham boshqalarning xatti-harakatlarini “his qilamizmi”? Ma’lum ma’noda, ha – ko‘zgu neyronlari ijtimoiy hayotni intuitiv va bog‘liq qiladigan biologik aks-sado beradi. Ular bizga kuzatish orqali o‘rganishga, so‘zsiz hamdardlik bildirishga va umumiy tushunchaga asoslangan jamiyatlar qurishga yordam beradi. Ammo bu issiq pechkaga tegish kabi to‘g‘ridan-to‘g‘ri “tuyg‘u” emas, balki tajribalarimiz va cheklovlarimiz orqali filtrlangan ichki mashqqa o‘xshaydi.
Buning haqiqiy hayotdagi ta’sirlari ko‘p. Terapiyada ko‘zgu mashqlari kabi usullar – bunda odamlar his-tuyg‘ularni kuzatish va taqlid qilishni mashq qiladilar – ijtimoiy tashvish yoki PTSD (posttravmatik stress buzilishi) bilan og‘riganlarga yordam beradi. Ta’limda aks ettirishni tushunish, masalan, ma’ruzalar o‘rniga namoyishlardan foydalanish kabi o‘qitish usullarini takomillashtirishi mumkin. Hatto sun’iy intellekt sohasida ham tadqiqotchilar robotlarni ijtimoiy jihatdan yanada moslashuvchan qilish uchun “ko‘zguga o‘xshash” tizimlarni modellashtirmoqdalar.
Biroq, ehtiyotkorlik bilan ish tutish kerak. Ko‘zgu neyronlarini haddan ziyod ulug‘lash soxta ilm-fanga yo‘l ochishi mumkin, masalan, ular siyosatdan tortib san’atni qadrlashgacha bo‘lgan hamma narsani tushuntiradi, degan da’volar. Rizolattining o‘zi aytganidek, ular simfoniyaning bir qismi, xolos, yakkaxon ijrochi emas.
Pirovardida, ko‘zgu neyronlari bizga alohida miyalar emas, balki chuqur bog‘liq ekanligimizni eslatadi. Keyingi safar do‘stingizning baxtsizligidan g‘azablanganingizda yoki notanish odamning hazilidan kulganingizda, bu sirli hujayralarga inson tajribasini biroz kamroq yolg‘iz qilgani uchun minnatdorchilik bildiring. Biz chindan ham “his qilayotgan” bo‘lsak-da, bo‘lmasak-da, ular bizga hammamiz bu dunyoda birgaligimizni shivirlayotgandek.
Tushunarsiz so’zlar ta’rifi:
1. Ko’zgu neyronlar – bu odam biror-bir harakatni bajarayotganda ham, boshqa inson xuddi shu harakatni bajarayotganini kuzatganda ham faollashadigan miyaning muhim hujayralar to’plami.
Edited and translated by: Tojimirzayeva Nilufar va Mashhura Qudratova
Adabiyotlar:
- Rizzolatti va boshqalar (1996). Eksperimental miya tadqiqotlari. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/0926641095000380
- Iacoboni, M., Woods va boshqalar. (1999). Science. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10617414/
- Singer, T. va boshq. (2004). Science. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14764820/
- Xikok, G. (2014). Ko‘zgu neyronlar afsonasi. W. W. Norton & Company. https://wwnorton.com/books/The-Myth-of-Mirror-Neurons/
- Dapretto, M., Devis, M.S., Pfeyfer va boshqalar. (2006). Nature Neuroscience. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/16369476/
- Sautgeyt, V. va Gamilton, A. F. (2008). Bolalar psixologiyasi va psixiatriyasi jurnali. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18564067/
