Antibiotiklar qabul qilyapsiz, lekin nega yaxshilanmayapsiz?

Mikroblarga qarshi chidamlilik nima va u nima uchun muhim?

Tasavvur qiling: siz oddiy infeksiya bilan kasallanib qolasiz. Shifokor antibiotiklar buyuradi va siz bir necha kundan keyin o‘zingizni yaxshi his qilishingizni kutasiz. Ammo buning o‘rniga hech narsa o‘zgarmaydi. Tanangizdagi mikroblar juda kuchli va dori endi ta’sir qilmaydi. Bu holat butun dunyoda tobora keng tarqalib bormoqda va u antimikrob rezistentlik (AMR) degan nomga ega.

AMR infeksiyalar, bakteriyalar, viruslar, zamburug‘lar yoki parazitlarni keltirib chiqaradigan mikroblar ularga qarshi dori-darmonlarni samarasiz qiladigan tarzda moslashganda sodir bo‘ladi. O‘tmishda antibiotiklar insoniyatning eng katta tibbiy yutuqlaridan biri bo‘lgan. Ular bir vaqtlar o‘limga olib keladigan kasalliklarni davolanadigan holatga aylantirdilar va zamonaviy jarrohlikni xavfsiz qildilar. Ammo hozir o‘sha xavfsizlik to‘ri yechilib ketyapti. Agar AMR to‘xtovsiz o‘sib borsa, biz hatto kichik jarohatlar yoki kundalik kasalliklar ham hayot uchun xavfli bo‘lishi mumkin bo‘lgan davrga qaytishimiz mumkin.

Antibiotiklar ta’sir qilmasa, tanangizda aslida nima sodir bo‘ladi?

Xo‘sh, nega bunday bo‘ladi? Nima uchun antibiotiklar qabul qilib, baribir tuzalmaysiz? Javob tanangiz ichidagi bakteriyalar o‘zini qanday tutishida.

Antibiotikni yutganingizda, dori qonga tushadi va infeksiyani keltirib chiqaradigan bakteriyalarga hujum qiladi. Dastlab, bu ularning ko‘pchiligini o‘ldirishi mumkin, ammo ba’zida bakteriyalarning kichik guruhi allaqachon maxsus “omon qolish hiylalari”ga ega bo‘lib, ularning tuzilishi yoki genlaridagi kichik o‘zgarishlar ularga doriga qarshilik ko‘rsatishga imkon beradi.

Antibiotik qabul qilsangiz, bakteriyalarning aksariyati nobud bo‘ladi, ammo ba’zilari yashab qolishi mumkin, chunki ular plazmidlar deb ataladigan maxsus DNKga ega. Plazmidlar rezistentlik genlarini o‘zida saqlay oladigan DNKning mayda halqalaridir. Bu genlar quyidagicha bo‘lishi mumkin:

• antibiotikni parchalaydigan fermentlar ishlab chiqaradi,
• dori vositasini hujayradan haydash yoki
• antibiotik yopishmasligi uchun bakteriya nishonini o‘zgartiring.

Eng yomoni, plazmidlar bakteriyalar o‘rtasida harakatlanib, qarshilikni tezda tarqatadi. Shuning uchun antibiotiklardan keyin ham ba’zi infeksiyalar qaytib kelaveradi.

Uni bog‘dagi begona o‘tlar kabi tasavvur qiling. Begona o‘tlarni o‘ldiruvchi dori purkasangiz, ko‘pchilik begona o‘tlar nobud bo‘ladi, ammo ba’zilari qattiqroq bo‘ladi. Ular omon qoladi va kuchsizroqlari yo‘qolgani sababli, qattiq begona o‘tlar endi o‘sishi uchun barcha joy va ozuqaga ega bo‘ladi. Tez orada bog‘ingiz hech qanday purkash o‘ldira olmaydigan begona o‘tlarga to‘lib ketadi.

Xuddi shu narsa sizning tanangizda ham sodir bo‘ladi. Chidamli bakteriyalar antibiotikdan omon qoladi va ko‘payadi. Har bir avlodda ular o‘z qarshiliklarini o‘tkazib, dori to‘xtata olmaydigan mikroblarning butun bir armiyasini yaratadilar. Shuning uchun antibiotiklar qabul qilayotgan bo‘lsangiz ham infeksiya davom etaveradi, ba’zida esa kuchayib ketadi.

Shuning uchun shifokorlar bemorlarni antibiotiklarning to‘liq kursini tugatish haqida ogohlantiradi. Erta to‘xtatish omon qolgan bakteriyalarga tiklanish va kuchliroq o‘sish imkoniyatini beradi va shuning uchun antibiotiklar kerak bo‘lmaganda hech qachon ishlatilmasligi kerak, chunki har bir keraksiz doza mikroblarga qarshi turishni o‘rganish uchun ko‘proq imkoniyatlar beradi.

Bu yerga qanday kelib qoldik?

AMRning o‘sishi tasodifiy emas, bu antibiotiklar va boshqa dori vositalarining o‘nlab yillar davomida qanday ishlatilgani va ko‘pincha noto‘g‘ri ishlatilgani natijasidir.

Sog‘liqni saqlashda antibiotiklar ba’zan kerak bo‘lmaganda, masalan, antibiotiklar davolay olmaydigan viruslar keltirib chiqaradigan shamollash yoki grippda buyuriladi. Ko‘pgina mamlakatlarda odamlar antibiotiklarni retseptsiz sotib olishlari mumkin, bu esa ehtiyotsizlikka olib keladi. Bemorlar ko‘pincha o‘z dorilarini juda erta qabul qilishni to‘xtatadilar, o‘zlaridan keyin eng kuchli mikroblarni qoldiradilar, keyin ular ko‘payib, o‘z qarshiliklarini tarqatadilar.

Muammo insondan tashqarida. Qishloq xo‘jaligida antibiotiklar sog‘lom hayvonlarga tez-tez beriladi, nafaqat kasallikni davolash uchun, balki tirbandlik sharoitida o‘sishni rag‘batlantirish va infeksiyalarning oldini olish uchun. Bu dorilar oziq-ovqat, suv va atrof-muhitga singib, chidamli mikroblarning tarqalishini yanada osonlashtiradi.

Har safar antibiotiklar keraksiz ishlatilganda, bu mikroblarni kuchliroq bo‘lishga o‘rgatishga o‘xshaydi. Eng kuchsizlari o‘ladi, lekin eng kuchlilari omon qoladi va ko‘payadi. Vaqt o‘tishi bilan bu biz ishonib yurgan dori-darmonlarga javob bermaydigan “superbakteriyalar”ni keltirib chiqaradi.

Inson va iqtisodiy to‘lov

AMRning ta’siri allaqachon hayratlanarli. The Lancet jurnalida chop etilgan yirik tadqiqotga ko‘ra, 2019-yilda mikroblarga qarshi chidamlilik butun dunyo bo‘ylab 1,27 million o‘limga sabab bo‘lgan, bu OIV/OITS yoki bezgakdan ko‘ra ko‘proq. Yana millionlab o‘limlar chidamli infeksiyalar bilan bog‘liq edi. Mutaxassislarning ogohlantirishicha, agar hech narsa o‘zgarmasa, 2050-yilga borib AMR har yili 10 million kishining o‘limiga sabab bo‘lishi mumkin, bu Nyu-York shahri aholisining har yili yo‘q bo‘lib ketishidan ko‘proqdir.

Xarajatlar yo‘qotilgan hayotdan ham oshib ketadi. Chidamli infeksiyalar kasalxonada uzoqroq qolishni, qimmatroq davolanishni va kuchliroq, ko‘pincha zaharliroq dorilarni talab qiladi. Oilalar parvarish uchun pul to‘lab, moliyaviy inqirozga uchrashi mumkin va butun sog‘liqni saqlash tizimlari, ayniqsa past va o‘rta daromadli mamlakatlarda, bosim ostida qulashi mumkin. Iqtisodchilarning ta’kidlashicha, AMR millionlab odamlarni o‘ta qashshoqlikka olib kelishi va global savdo va sayohatlarni izdan chiqarishi mumkin.Tasavvur qiling: a’zo ko‘chirib o‘tkazish juda xavfli, kesarcha kesish yoki son bo‘g‘imini almashtirish kabi oddiy jarrohliklar hayot uchun tahdid soluvchi va hatto kichik tirnalish ham o‘limga olib kelishi mumkin bo‘lgan dunyo. Agar biz AMRning cheksiz tarqalishiga yo‘l qo‘ysak, bu biz duch kelishimiz mumkin bo‘lgan kelajakdir.

Bu borada nima qila olamiz?

Yaxshi xabar shuki, AMRni to‘xtatish mumkin, ammo bu shoshilinch, global harakatlarni talab qiladi.

Birinchidan, antibiotiklardan oqilona foydalanish lozim. Shifokorlar ularni faqat juda zarur hollardagina buyurishlari, bemorlar esa o‘zlarini yaxshi his qilsalar ham, davolanish kursini to‘liq yakunlashlari kerak. Antibiotiklarni hech qachon boshqalar bilan baham ko‘rmaslik, keyinroq ishlatish uchun saqlamaslik yoki tibbiy maslahatisiz qo‘llamaslik kerak.

Ikkinchidan, oldini olish choralari kuchli ta’sirga ega. Yaxshi gigiyena, toza suv, to‘g‘ri sanitariya va keng qamrovli emlash dastlab kasalliklarning oldini oladi, bu esa antibiotiklardan foydalanish zaruriyatini kamaytiradi. Kasalxonalar chidamli mikroblarning tarqalishini to‘xtatish uchun infeksiyaga qarshi kurash amaliyotini kuchaytirishi shart.

Uchinchidan, hukumatlar va xalqaro tashkilotlar qishloq xo‘jaligida antibiotiklardan foydalanishni tartibga solishi, ulardan mas’uliyat bilan foydalanishni ta’minlashi lozim. Shu bilan birga, olimlar va farmatsevtika kompaniyalari yangi antibiotiklar, vaksinalar va zararli bakteriyalarni yo‘q qilish uchun viruslardan foydalanadigan bakteriofag terapiyasi kabi innovatsion yechimlarga sarmoya kiritishlari zarur.

Va nihoyat, xabardorlikni oshirish juda muhim. AMR ko‘pincha “sokin pandemiya” deb ataladi, chunki ko‘pchilik uning mavjudligini bilmaydi, biroq u har yili kuchayib bormoqda. Odamlar bu tahdidni qanchalik chuqur anglab yetsalar, hukumatlar, sanoat va sog‘liqni saqlash tizimlariga harakat qilish uchun shunchalik ko‘p bosim o‘tkaziladi.

Yakuniy fikrlar

“Siz antibiotiklar qabul qilyapsiz, lekin nega tuzalmayapsiz?” – bu nafaqat bir bemor uchun savol, balki butun dunyo uchun ogohlantiruvchi xabardir. Antimikrob rezistentlik bir asrlik tibbiy yutuqlarni yo‘qqa chiqarish xavfini tug‘diradi va bir paytlar davolash mumkin bo‘lgan kasalliklarni yana o‘limga olib kelishi mumkin.

Antibiotiklar tarixi insoniyatning eng ulug‘ g‘alabalaridan biridir. Biroq ularni himoya qilmasak, bu eng katta yo‘qotishlarimizdan biriga aylanishi mumkin. Agar biz hozir mas’uliyat, innovatsiya va global hamkorlik bilan harakat qilsak, AMRning millionlab insonlar hayotiga zomin bo‘lishini to‘xtata olamiz. Agar e’tiborsiz qoldirsak, kelajak o‘tmishga o‘xshab qolishi mumkin, o‘shanda eng oddiy infeksiya ham o‘lim xavfini tug‘dirgan.

AMRga qarshi kurash shunchaki ilmiy jang emas. Bu kelajak avlodlarning salomatligi, xavfsizligi va yashab qolishi uchun kurashdir.

Edited by Mashhura Qudratova and Mehriniso

Havolalar:

1. World Health Organization. Antimicrobial Resistance – Fact Sheet. link
2. Dadgostar, P. (2023). Antimicrobial Resistance: Implications and Solutions. Frontiers in Public Health (PMC). link
3. Murray, C.J.L. et al. (2022). Global burden of bacterial antimicrobial resistance in 2019: a systematic analysis. The Lancet. Link