Annotatsiya
Ko‘pchilik sog‘liqni saqlashni boshqarishni faqat qog‘ozbozlik va byurokratiya deb hisoblaydi, bunda menejerlar ofisda o‘tirib, shifokorlar esa haqiqiy ishni bajaradi, deb o‘ylashadi. Boshqalar esa boshqaruvsiz hatto eng yaxshi shifokorlar ham bemorlar hayotini samarali saqlab qola olmasligini ta’kidlashadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, sog‘liqni saqlashni boshqarish bemorlarning omon qolishi va tizim samaradorligi uchun juda muhimdir. Ushbu maqolada sog‘liqni saqlashni boshqarish tarixi, uning ta’siri bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar, boshqaruv muvaffaqiyatsizlikka uchraganda yuzaga keladigan oqibatlar va kuchli boshqaruv sog‘liqni saqlash tizimini qanday o‘zgartirishi mumkinligi haqida so‘z yuritiladi.
Byurokratiyami yoki asosiy tayanch?
Kundalik suhbatlarda odamlar ko‘pincha kasalxonalarni sekin va tartibsiz ishlaydi deb tanqid qilishadi. Ular odatda shifokorlar yoki hamshiralarni ayblashadi, ammo yashirin omil ko‘pincha yomon boshqaruvdir.Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti shunday tushuntiradi: “Sog‘liqni saqlash sohasidagi kuchli boshqaruv va rahbarlik xavfsiz, samarali va adolatli tibbiy yordam ko‘rsatish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega” (JSST, 2022-yil). Puxta rejalashtirish, jadval tuzish va muvofiqlashtirish bo‘lmasa, shifokorlar o‘z ishlarini eng yaxshi darajada bajara olmaydilar.
Tadqiqotlar ma’muriy boshqaruvning muhimligini tasdiqlaydi. Kuchli boshqaruv amaliyotiga ega bo‘lgan shifoxonalarda o‘lim ko‘rsatkichi pastroq, bemorlarning sog‘lig‘i yaxshiroq va mablag‘lardan samaraliroq foydalaniladi. Quarterly Journal of Economics jurnalida e’lon qilingan tadqiqot natijalariga ko‘ra, samarali boshqaruvga ega shifoxonalar o‘lim darajasini 15 foizgacha pasaytirgan (Bloom va boshqalar, 2012). Ma’muriy boshqaruv tibbiyotdan chalg‘ituvchi omil emas, balki tibbiyotning ajralmas qismidir.
Sog‘liqni saqlashni boshqarishning qisqacha tarixi
Sog‘liqni saqlashni boshqarish ildizlari uzoq asrlarga borib taqaladi. O‘rta asr kasalxonalarida rohiblar va jamoa oqsoqollari bemorlarni ro‘yxatga olishgan va ta’minotni boshqarishgan. XIX asrga kelib, kasalxonalar kattalashgani sayin professional boshqaruvchilarga bo‘lgan ehtiyoj yaqqol namoyon bo‘ldi. XX asrda tibbiy sug‘urtaning kengayishi boshqaruvni yanada markazlashtirib, moliya, davlat siyosati va tibbiy yordamni birlashtirdi.
Bugungi kunda sog‘liqni saqlash ma’muriyatchiligi mutaxassislik darajasi va xalqaro standartlarga ega bo‘lgan professional ta’lim sohasi sifatida tan olingan. O‘zbekistonda islohotlar shifoxonalarni boshqarish, raqamli yozuvlar va sog‘liqni saqlashni nafaqat amalga oshiradigan, balki uni tashkil eta oladigan rahbarlarni tayyorlashga tobora ko‘proq e’tibor qaratilmoqda.
Ma’muriyat nima uchun muhim
Zamonaviy tibbiyot nihoyatda murakkab. Bitta shifoxonada har kuni minglab bemorlar, yuzlab shifokorlar, millionlab dollarlik asbob-uskunalar, hayot yoki o‘lim bilan bog‘liq favqulodda vaziyatlar bo‘lishi mumkin. Ma’muriyat ushbu harakatlanuvchi qismlarning barchasi birgalikda ravon ishlashini ta’minlaydi.
OECD tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, yomon boshqaruv sog‘liqni saqlash xarajatlarining to‘rtdan bir qismini behuda sarflashi mumkin. Ya’ni dori-darmonga yoki oylikka ketishi mumkin bo‘lgan pul samarasizlik tufayli yo‘q bo‘lib ketadi. COVID-19 davrida kuchli ma’muriyatga ega shifoxonalar tezda qayta tashkil etildi. Ular palatalarni reanimatsiya bo‘limiga aylantirdi, o‘z vaqtida sun’iy nafas oldirish apparatlari sotib oldi, xodimlarni muvofiqlashtirdi. Bunday salohiyatga ega bo‘lmagan shifoxonalar ko‘pincha bosim ostida qulab tushgan (The Lancet, 2020).
Zaif ma’muriyat xarajatlari
Sog‘liqni saqlashni boshqarish e’tiborsiz qoldirilganda, bemorlar jiddiy xavfga duch kelishadi. Ro‘yxatdan o‘tish va hujjatlarni rasmiylashtirishdagi kechikishlar o‘z vaqtida davolanishga to‘sqinlik qilishi mumkin. Noto‘g‘ri rejalashtirish dori-darmon yoki shifoxona o‘rinlarining yetishmasligiga olib keladi. Samarasiz byudjetlashtirish korrupsiya va tengsizlikni keltirib chiqaradi, bu yerda qishloqdagi bemorlar shahardagilarga qaraganda ancha yomonroq parvarish qilinadi. Shifokorlarning o‘zi ham aziyat chekmoqda. Davolanishga e’tibor berish o‘rniga, ular ma’muriy vazifalar bilan to‘lib-toshadi, bu esa ularning charchashiga olib keladi.
JSST ogohlantiradi: “Sog‘liqni saqlash tizimlari nafaqat shifokorlar yetishmasligidan, balki boshqaruv va rejalashtirishning yo‘qligidan ham qulaydi” (JSST, 2022-yil). Ushbu xabar, ayniqsa, tibbiy islohotlar klinik yordam bilan bir qatorda boshqaruvni ham rivojlantirishi kerak bo‘lgan O‘zbekiston kabi mamlakatlar uchun dolzarbdir.
Yaxshi boshqaruv qanday ko‘rinishga ega
Kuchli sog‘liqni saqlash ma’muriyati bemorlarni ham, shifokorlarni ham qo‘llab-quvvatlaydigan tizimlarni yaratadi. Raqamli tibbiy hujjatlar xatolarni kamaytiradi va muloqotni tezlashtiradi. Shaffof moliyalashtirish mablag‘larning bemorlarning haqiqiy ehtiyojlariga yetib borishini ta’minlaydi. Bemorga yo‘naltirilgan rejalashtirish tizimlari kasalxonaga tashrif buyurishni tezroq va kamroq stressli qiladi. Favqulodda tayyorgarlik, masalan, mashqlar va ta’minotni rejalashtirish, falokatlarda odamlarning hayotini saqlab qoladi.
Asosiy chiziq
Sog‘liqni saqlash ma’muriyati ko‘pincha ko‘zga ko‘rinmaydi, lekin u har bir kasalxonaning asosini tashkil qiladi. Rahbariyat resurslar, xodimlar va tizimlar tashkil etilishini ta’minlagan taqdirdagina shifokorlar samarali ishlay oladilar. Ma’muriyat muvaffaqiyatsizlikka uchraganda, bemorlar juda uzoq kutishadi, pul yo‘qoladi va hayot yo‘qoladi. Ma’muriyat muvaffaqiyatga erishsa, sog‘liqni saqlash tezroq, xavfsizroq va teng huquqli bo‘ladi. O‘zbekiston va boshqa davlatlar uchun muammo aniq: ma’muriyat shaffof, samarali va bemorlarga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak.
Edited and translated by Saidxo’ja and Mehriniso
References
- World Health Organization. (2022). Health system governance and financing. WHO.
- OECD. (2021). Wasteful spending in health: Health at a glance. OECD Publishing.
- Bloom, N., Propper, C., Seiler, S., & Van Reenen, J. (2012). Management practices across hospitals. Quarterly Journal of Economics, 127(4), 1351–1408. DOI link.
- The Lancet. (2020). Hospital preparedness for COVID-19: Lessons from international case studies. The Lancet.
