Insoniyat taraqqiyoti san’atga ham, fanga ham ta’sir ko‘rsatadigan ijodkorlik bilan bog‘liq. Ushbu maqolada narrativ va ilmiy tushunchalar orqali ijodkorlikning neyrobiologik asoslari, jumladan, chap va o‘ng yarim sharlarning hamkorligi, dofaminning kimyoviy ta’siri va “oqim” tushunchasi ko‘rib chiqiladi. Maqolada MRT (Magnit-rezonans tomografiya) tadqiqotlari va tajriba natijalari kabi so‘nggi neyrologik tadqiqotlarga asoslanib, ijodkorlik miyaning bitta hududidan emas, balki neyron tarmoqlarining dinamik o‘zaro ta’siridan qanday paydo bo‘lishi ko‘rsatilgan. U ijodkorlikni ham miqdoriy hodisa, ham sirli insoniy ne’mat sifatida ta’kidlab, fan va rivoyatni uyg‘unlashtiradi.
Tayanch iboralar: Neyrologiya, kreativlik, miya yarim sharlari, dofamin, oqim, tasavvur, MRT, tajribalar
Kirish
Tasavvur qiling: musavvir bo‘sh polotno oldida turibdi, shoir bo‘sh sahifa ustida muallaq turibdi, olim belgilar bilan to‘ldirilgan doskaga tikilib turibdi. O‘sha sukunat lahzalarida miya yulduzlarga to‘la tungi osmon kabi jimirlay boshlaydi. Neyronlar yonadi, tarmoqlar birlashadi va hayratlanarli narsa paydo bo‘ladi: ijodkorlik.
Ijod faqat san’atkor va mutafakkirlarning ishi emas, u inson hayotining har bir jabhasiga kirib boradi. Aynan shu uchqun innovatsiyalar, muammolarni hal qilish va yaxshiroq kelajakni tasavvur qilish qobiliyatini harakatga keltiradi.
Asrlar davomida ijodkorlik ilohiy in’om yoki tushuntirib bo‘lmaydigan iste’dod sifatida tushuntirib kelingan. Bugungi kunda neyrologiya miyaning ichki faoliyatini o‘rganishga kirishdi. Funksional MRT-skanerlar, eksperimental psixologiya va neyrokimyoviy tadqiqotlar ilhomning yashirin arxitekturasini ko‘rsatadi. Inson ijod qilganda aynan nima sodir bo‘ladi? Nima uchun bir aql simfoniyalar yozadi, boshqasi esa fizika qonunlarini kashf etadi? Bu savollar bizning izlanishlarimizni yo‘naltiradi.
1. Yarim sharlar: chap va o‘ngdan tashqarida
“O‘ng yarimshar yaratadi, chap yarimshar tahlil qiladi” degan eski tushuncha romantizatsiya qilingan, ammo haddan tashqari soddalashtirilgan. fMRT tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, ijodkorlik miyaning bir tomonida emas, balki o‘zaro ta’sirlar tarmog‘idan kelib chiqadi.
Chap yarim shar tuzilish, til va tartibni ta’minlaydi.
O‘ng yarim shar tasavvur, vizual fikrlash va his-tuyg‘ularni rag‘batlantiradi.
Ular birgalikda mantiq va tasavvur raqsga tushadigan simfoniyani tashkil qiladi.
2013-yilda Yuta universitetida o‘tkazilgan mashhur fMRT tadqiqoti minglab miya skanerlarini o‘rganib chiqdi va ijodkor odamlarda bitta yarim sharning qat’iy ustunligini aniqlamadi. Buning o‘rniga ijodkorlik standart rejim tarmog‘i (DMN) – ong chalg‘iganida faol bo‘lgan hududlar va bu chalg‘igan g‘oyalarni izchil natijalarga aylantiradigan ijrochi boshqaruv tarmog‘ini o‘z ichiga oladi.
2. Dofamin: miyaning yangilik uchquni
Qiziquvchanlik ijodkorlikni rivojlantiradi. Ushbu harakatning markazida miyaning mukofot tizimini quvvatlantiruvchi neyrotransmitter dofamin yotadi.Dofamin darajasi oshganda, odamlar kashfiyot qilish va tavakkal qilishdan zavqlanadilar.
Bu nima uchun yozuvchilar tunlari uxlamay, majoz ortidan quvishlari yoki ixtirochilar kashfiyot yuzaga kelguncha tinimsiz o‘yin ko‘rsatishlari mumkinligini tushuntiradi.
Shvetsiyadagi Karolinska institutida o‘tkazilgan tajribalar shuni ko‘rsatdiki, striatumda dofamin retseptorlari ko‘proq bo‘lgan odamlar divergent fikrlash vazifalarini yaxshiroq bajaradilar – bu o‘ziga xoslikni ta’minlaydigan fikrlash turi. Oddiy qilib aytganda, dofamin miyani yangi g‘oyalarga oshiq qiladi.
Yangilikka bo‘lgan bu muhabbat nafaqat ijodkorlikni oshiradi, balki insonni yangi qiyinchiliklar va tajribalarni izlashga undaydi. Binobarin, yangilikka intilish san’atdan tortib ilm-fangacha bo‘lgan turli sohalarda ulkan yutuqlarga olib kelishi va natijada dunyo haqidagi tasavvurlarimizni boyitishi mumkin. Insonlar bu izlanishga bo‘lgan ishtiyoqni qabul qilar ekan, ko‘pincha boshqalarni ham bunga qo‘shilishga ilhomlantiradi, bu esa ijodkorlik va hamkorlikning jo‘shqin ta’sirini yaratadi. Bilim va innovatsiyalarga bo‘lgan bu jamoaviy intilish jamiyatlarni tubdan o‘zgartirib, olamshumul kashfiyotlar va madaniy o‘zgarishlarga yo‘l ochishi mumkin.
3. Oqim: yaratilishning abadiy holati
Psixolog Mixali Chiksentmixalining oqim konsepsiyasi rassomlar, sportchilar yoki olimlar o‘z ishlarida o‘zlarini yo‘qotib qo‘yadigan sehrli holatlarni tasvirlaydi.
Oqim paytida miya o‘z ritmini o‘zgartiradi:
O‘z-o‘zini nazorat qilish uchun mas’ul bo‘lgan prefrontal korteks vaqtincha tinchlanadi, ichki tanqidni kamaytiradi.
Limbik tizim hissiyotni kuchaytirib, ehtirosni kuchaytiradi.
Miya skanerlari hududlar o‘rtasidagi bog‘liqlikning kuchayganini ko‘rsatadi, go‘yo orkestrning turli cholg‘ulari to‘satdan uyg‘unlikda chalayotgandek.
Jons Xopkins universitetida o‘tkazilgan tajribada jaz musiqachilari fMRT mashinasi ichida kuylarni improvizatsiya qilib, dorsolateral prefrontal korteksda faollikning pasayganini aniqladilar – bu ular ijodkorlikni qo‘llab-quvvatlash uchun o‘zlariga bo‘lgan ishonchsizlikni tom ma’noda “so‘ndirganliklarini” ko‘rsatadi.
4. Tasavvurni ochib beruvchi tajribalar.
Neyroscience laboratoriya ichidagi san’at spektakllariga o‘xshash ijodiy tajribalarni ishlab chiqdi.
Garvarddagi tadqiqotlardan birida yozuvchilardan miyasi skaner qilinayotganda qisqa hikoyalar yozish so‘ralgan. Natijalar nafaqat til sohalarida, balki ko‘rish qobig‘ida ham faollashuvni ko‘rsatdi, bu esa yozish qanchalik “ko‘rish” bo‘lsa, shunchalik “aytish” ekanligini ko‘rsatadi.
Boshqa bir tajribada arxitektorlar dizayn muammolarini hal qilishda tepa bo‘laklarini yoritib, fazoviy ijodkorlik shakllarni uch o‘lchamda tasavvur qilishni o‘z ichiga olishini ko‘rsatdilar.
Ushbu topilmalar shuni isbotlaydiki, ijodkorlik miyadagi yagona “dog‘” emas, balki turli xil neyron tizimlarining hamkorligi – tasavvur, xotira, his-tuyg‘u va mantiqning gilamdagi iplar kabi birgalikda ishlashidir.
5. San’at va fan: bir miyaning ikki tili
Ijodkorlik umumbashariy. Rassom his-tuyg‘ularni ifodalash uchun chiziqlardan foydalanadi, bastakor musiqa orqali so‘zsiz gapiradi, olim esa tabiatni tenglamalar bilan yechadi.Manba emas, ifoda tili farq qiladi.
MRT tadqiqotlari buni tasdiqlaydi: rassomlar, musiqachilar va olimlar har doim muammoni hal qilish yoki ifodalash bilan chuqur shug‘ullanganlarida, ayniqsa frontal va parietal sohalarda bir-birini qoplaydigan neyron zanjirlarini faollashtiradilar. San’at va fan o‘rtasidagi chegara, aftidan, biz ilgari o‘ylagandan ko‘ra ancha yupqa bo‘lib qoldi.
Xulosa
Ijod insoniyatning eng qimmatbaho boyligi bo‘lib qolmoqda – u rasmlarni ham, tenglamalarni ham, she’rlarni ham, kashfiyotlarni ham yoritadigan nurdir. Neyrologiya o‘z hududini: miyaning tarmoqlari, neyrotransmitterlari va ritmlarini xaritalashni boshladi. Ammo uning tub mohiyati – to‘satdan tug‘ilgan g‘oya, ilhom to‘lqini hali ham sirli.
Har bir miyada tasavvurning yashirin bulog‘i mavjud. Uni uyg‘otish uchun qiziquvchanlik, jasorat va ishtiyoq kerak. Ijod shunchaki sovg‘a emas, bu neyronlarning jaranglashi, fikr va hissiyotning uyg‘unligi va miyada ko‘tarilayotgan yurak ovozidir.Biz MRT skanerlari va tajribalari bilan miyani tekshirishda davom etar ekanmiz, bir haqiqat o‘z kuchini yo‘qotmaydi: ijodning eng katta laboratoriyasi har doim inson ruhining o‘zi bo‘lib qoladi.
Edited by Mashhura Qudratova and Mehriniso
References:
- Bartoli, E., Devara, E., Dang, H. Q., Rabinovich, R., Mathura, R. K., Anand, A., Pascuzzi, B. R., Adkinson, J., Kenett, Y. N., Bijanki, K. R., Sheth, S. A., & Shofty, B. (2024). Default mode network electrophysiological dynamics and causal role in creative thinking. Brain. https://doi.org/10.1093/brain/awh428
- de Manzano, Ö., Cervenka, S., Karabanov, A., Farde, L., & Ullen, F. (2010). Thinking outside a less intact box: Thalamic Dopamine D2 Receptor Densities Are Negatively Related to Psychometric Creativity in Healthy Individuals. PLoS ONE, 5(10), e13706: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0013706
- McPherson, M. J., Barrett, F. S., Lopez-Gonzalez, M., Jiradejvong, P., Branes, D., & Limb, C. J. (2016). An fMRI Study of Emotionally Targeted Improvisation in Professional Jazz Pianists. PLoS ONE, 11(3), e0151599: https://doi.org/10.1371/journal.pone.0151599
- Zabelina, D. L., Saporta, A., & Beeman, M. (2016). Dopamine and the creative mind: Individual differences in creativity are predicted by interactions between dopamine genes DAT and COMT. Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4718590
