Uyqu paytida tana faoliyatini to‘xtatmaydi. Biz uxlayotganimizda, miyamiz fabrika ishlab chiqarish liniyasi kabi qimmatli ta’mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish bilan band bo‘ladi. U tungi smenadan foydalanib, kunduzgi smenaga tayyorgarlik ko‘rish uchun uskunalarni tuzatadi va tozalaydi. Tashqi xotirjamlik ostida kimyoviy signallar ishlab turadi, ular qanday uxlashimizni, nimani eslashimizni va hatto o‘zimizni qanchalik sog‘lom his qilishimizni boshqaradi.
Xo‘sh, uyquga ketayotganimizda miyamizda nima sodir bo‘ladi? Javob uyquning qiziqarli biokimyosida yashiringan.
Uyqu sikllarining shakli
Uyqu yagona, doimiy holat emas. Aksincha, miya taxminan 90-120 daqiqa davom etadigan davrlarni bosib o‘tadi.
Tez bo‘lmagan uyqu: Bu chuqur yoki tiklovchi uyqu bo‘lib, tana to‘qimalarni tiklaydi, o‘sish gormonini chiqaradi va immunitet tizimini kuchaytiradi. Miya to‘lqinlari sekin-asta pasayib, to‘liq dam olish holatiga o‘tadi.
REM uyqusi: Biz tush ko‘radigan bosqich bo‘lgan REM uyqusida miyamiz yana yuqori darajada faollashadi. Bu paytda biz hissiyotlarni qayta ishlaymiz va xotirani mustahkamlaymiz.
Ushbu bosqichlarning har biri bir holatdan ikkinchisiga o‘tish uchun kimyoviy moddalar va neyrotransmitterlar muvozanatiga bog‘liq.
Uyquni boshqaruvchi asosiy molekulalar
Ba’zi molekulalar svetofor kabi ishlaydi, miyaga qachon sekinlashishni va qachon yana uyg‘onishni bildiradi.
Melatonin: “Uyqu gormoni” deb ataladigan melatonin g‘uddasimon bez tomonidan ishlab chiqariladi va qorong‘ida faollashadi. Melatonin, shuningdek, bizning sutkalik ritmimizni, ya’ni 24 soatlik ichki soatimizni tartibga soladi. Melatonin uxlashga yordam beradi, lekin bu uxlaysiz degani emas. U tanangizga uxlash vaqti kelganini bildiradi. Shuning uchun telefon va noutbukning ko‘k nuri
sizni uyg‘oq saqlaydi, chunki u melatonin ajralishini to‘xtatadi.
Adenozin: Adenozinni “uyqu bosimi” deb tasavvur qiling. Kun davomida miyangiz asta-sekin adenozinni to‘playdi, chunki hujayralaringiz energiya sarflaydi; har bir sarflangan energiya uchun ular adenozin ishlab chiqaradi. Shunday qilib, boshingizda adenozin qanchalik ko‘p bo‘lsa, shunchalik uyqungiz keladi. Uxlayotganingizda adenozin tozalanadi, shuning uchun uyg‘onganda o‘zingizni tetik his qilasiz. Kofein adenozin blokatori bo‘lib, uni ichganingizda adenozin retseptorlarini to‘sadi va miyangiz charchagan bo‘lsa ham o‘zingizni tetik his qilasiz.
GABA (Gamma-aminomoy kislota): GABA miyaning “tormoz pedali” hisoblanadi. U neyronlar faolligini pasaytiradi, bu esa miyani tinchlantiradi va chuqur uyquga imkon beradi. GABAning faolligi yetarli bo‘lmaganda, o‘zingizni erkin his qilish va yaxshi uxlash ancha qiyinlashadi.
Serotonin: “Baxt kimyosi” nomi bilan mashhur bo‘lgan serotonin uyqu jarayonlari uchun ham juda muhim. Kunduzi u kayfiyatni barqarorlashtirishga yordam beradi va tunda melatonin ishlab chiqarishni boshqaradi.
Oreksin (gipokretin): Bu molekula avvalgilariga qaraganda kamroq tanilgan, ammo oreksin bizni uyg‘oq va sergak saqlaydi. To‘satdan uyquchanlik xurujlarini keltirib chiqaradigan narkolepsiya kasalligiga chalingan odamlarda oreksin darajasi juda past bo‘ladi.
Ushbu molekulalar orkestr kabi uyg‘un ishlaydi, uyqu va uyg‘onish siklimizni muvofiqlashtiradi. Bitta “cholg‘u” yo‘qligida butun “simfoniya” izdan chiqadi.
Uyqu vaqtida qanday biokimyoviy jarayonlar sodir bo‘ladi?
Biz uxlaganimizda faqat dam olish bilan cheklanmaymiz.
Xotira va o‘rganish
Miya dam oladi, kun davomida hosil bo‘lgan muhim bog‘lanishlarni takrorlaydi va mustahkamlaydi. Bu sinaptik konsolidatsiya deb ataladi va yaxshi uyqu xotira va o‘rganishni kuchaytirishiga sabab bo‘ladi. Aslida, yaxshi uxlagan talabalar kechasi bilan uxlamagan talabalarga qaraganda yaxshiroq natija ko‘rsatadi.
Miyangiz uchun tozalanish
Uyquning sekin to‘lqinli yoki chuqurroq bosqichlarida glimfatik tizim deb ataladigan jarayon ishga tushadi. Bu zaharli oqsillarni, jumladan, Alsgeymer kasalligi bilan bog‘liq deb hisoblangan beta-amiloidni yo‘q qiladigan maxsus tozalash jarayoni. Bu xuddi miya har kuni kechqurun o‘z chiqindilarini chiqarib tashlayotgandek gap.
Gormonal muvozanat
Uyqu turli xil gormonlarni tartibga soladi. Masalan, o‘sish gormoni chuqur uyqu paytida ko‘payadi va to‘qimalarning tiklanishi hamda o‘sishini qo‘llab-quvvatlaydi. Stress gormoni bo‘lgan kortizol tana dam olishi uchun tunda kamayadi. Agar to‘g‘ri uxlamasangiz, stress, his-tuyg‘ular va vaznni nazorat qilish uchun zarur bo‘lgan muvozanatni buzasiz.
Nima uchun uyqu sog‘liq uchun muhim?
Uyqu biokimyosini buzsak, uning ta’sirini tezda his qilamiz.
Bir kecha uxlamaslik kortizol miqdorini oshiradi va ertasi kuni biz o‘zimizni tiniq fikrlaydigan va diqqatli his qilmaymiz.
Surunkali uyqusizlik immunitet tizimini zaiflashtirib, kasallikka moyillikni oshirishi aniqlangan.
Uyqusizlik xavotir, tushkunlik, semizlik va hatto yurak-qon tomir kasalliklari bilan ham bog‘liq.
Yaxshi uyqu xotira, kayfiyat, moddalar almashinuvi va miyaning uzoq muddatli salomatligini qo‘llab-quvvatlaydi.
Tungi bedorlar va “ertalabki qushlar”
Hamma odamning miyasi bir xil vaqtda ishlamaydi. Ertalab tetik bo‘lib uyg‘onadigan va eng yaxshi ishini ertalab bajaradigan “to‘rg‘aylar” (ertalabki qushlar) ham, kechqurun o‘zini eng tetik va ijodiy his qiladigan “boyqushlar” (tungi bedor qushlar) ham bor. Bu farqlar insonning xronotipi yoki biologik “soati”ga asoslangan bo‘lib, genetik ta’sir ostida bo‘lishi va sirkad ritmining biologik jihatdan aniqlangan qonuniyatlariga ega bo‘lishi mumkin. Erta uyg‘onuvchilar kechqurun tungi qushlarga qaraganda ertaroq melatonin ajratadi, bu ularni tezroq uyquga ketishiga sabab bo‘ladi. Tungi qushlarda melatonin ajralishi kechikadi va shuning uchun kunning oxirida eng yuqori hushyorlik davri kuzatiladi. Ikkala tur ham bir-biridan “yaxshiroq” emas; bu shunchaki ularning miya kimyosi boshqacha jadvalga moslashganligini anglatadi. Tungi qushni erta uyg‘otish yoki erta uyg‘onuvchini kech uxlashga majburlash kimningdir miya kimyosining tabiiy ishlashiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Bu esa o‘quvchilarning ertalabki darslarda muvaffaqiyatga erishishi yoki kechqurun samarali o‘qiy olishidagi farqlarni tushuntiradi.
Uyqu passiv holat emas, aksincha faol biokimyoviy jarayondir. Har kecha miyangiz melatonin, adenozin va GAMK kabi molekulalarni ajratib chiqaradi va ularni qayta tiklash hamda tuzatish sikllaringizda ishtirok etishi uchun boshqaradi. Agar siz bu jarayonni o‘tkazib yuborsangiz, tanangizning tungi ishchilariga o‘z vazifasini bajarishga imkon bermaysiz; bu boshqa bir kun uchun mavzu. Natijada sog‘liq muammolari va quvvatsizlik to‘planib qolishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, agar siz uyqungizni himoya qilsangiz, miyangiz va tanangizning yashab qolishi va yaxshi ishlashini ta’minlaydigan nozik kimyoviy jarayonlarni ham himoya qilgan bo‘lasiz.
Edited and translated by Azim Egamberdiev and Madina Bakhshullaevna
Adabiyotlar:
- The New Yorker https://www.newyorker.com/magazine/1965/09/18/a-third-state-of-existence?utm_source=chatgpt.com
- Kleitman, N., Asosiy dam olish va faollik davri – 22 yildan so‘ng, Uyqu tadqiqotlari va uyqu tibbiyoti jurnali
- Liebert nashrlari – https://www.liebertpub.com/doi/abs/10.1089/rej.2013.1530?utm_source=chatgpt.com
- Walker, Nima uchun uxlaymiz (2017) – Xotirani mustahkamlash, uyqu, sog‘liq uchun xavflar
- PMC – https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3880190/?utm_source=chatgpt.com
