Gormonlar va ruhiy salomatlik: polikistik ovarial sindromning yashirin psixiatrik ta’siri

“19 yoshli qiz shifokor xonasida o‘tirib, o‘zi arang tushunadigan tibbiy atamalarni tinglaydi: “multifollikulyar tuxumdonlar”, “kistalar,” “gormonlar,” “tartibsiz hayz ko‘rish davrlari.” Ammo uni ko‘proq qiynayotgan narsa faqat tashxis emas – bu tungi hissiy bezovtalik, o‘z tanasiga bo‘ysunmayotgandek his qilish.”

Uning hikoyasi noyob emas. Tuxumdon polikistozi sindromi (TPKS) dunyoda reproduktiv yoshdagi ayollarning taxminan 8-13 foiziga ta’sir qiladi, bu uni keng tarqalgan endokrin kasallikka aylantiradi; so‘nggi 30 yil ichida bu ko‘rsatkich 25 foizdan ortiqqa oshgan. Asosiy muammo shundaki, kasallangan ayollarning 70 foizigacha tashxis qo‘yilmagan holda qolmoqda. Tartibsiz keladigan hayz davrlari, husnbuzar yoki bepushtlik muammolariga katta e’tibor qaratilsa-da, uning chuqur ruhiy ta’siri ko‘pincha e’tibordan chetda qoladi. Ko‘pgina ayollar uchun TPKSning gormonal nomutanosibligi ularning jismoniy salomatligi kabi ruhiy salomatligini ham sekin-asta shakllantiradi.

Ushbu infografika TPKS bilan yashashning ko‘pincha e’tibordan chetda qoladigan qiyinchiliklarini yoritib beradi. Bu shuni ko‘rsatadiki, ko‘plab ayollar to‘g‘ri parvarish olishdan oldin uzoq vaqt kutishadi, ularning uchdan ikki qismidan ko‘prog‘i tashxis qo‘yilishini bir yildan ortiq, har 10 tadan bittasi esa davolanishni besh yildan ortiq kutadi. Tibbiy muammolardan tashqari,TPKS kundalik hayotga ham ta’sir qiladi: har 5 ayoldan biri karyerasiga to‘sqinlik qilganini aytadi, uchinchisi esa bu ularning ishqiy munosabatlariga ta’sir qilganini aytadi. Hayratlanarlisi shundaki, ayollarning yarmidan ko‘pi o‘zlarining alomatlarini shifokor maslahatiga qaraganda yaxshiroq boshqarganliklarini his qilishdi va har beshtadan ikkitasi birinchi maslahatdan so‘ng umuman davolanishmadi. Ushbu statistik ma’lumotlar TPKS nafaqat tibbiy, balki ijtimoiy va hissiy holat ekanligini ta’kidlaydi.

Gormonal buzilishlar va miyadagi moddalar almashinuvi

TPKS ortiqcha androgenlar (testosteron va unga bog‘liq “erkaklik gormonlari”), insulinga chidamlilik va ovulyatsiyaning buzilishi bilan xarakterlanadi. Bu biologik o‘zgarishlar reproduktiv tizimdan ancha nariga ta’sir qilib, serotonin, dofamin va GAMK kabi neyrotransmitterlarga ta’sir ko‘rsatadi. GAMK – miyaning asosiy tinchlantiruvchi kimyoviy moddasi bo‘lib, ortiqcha qo‘zg‘alishni kamaytiradi hamda kayfiyat, xavotir va uyquni boshqarishga yordam beradi.

2021-yilda “Human Reproduction Update” jurnalida e’lon qilingan meta-tahlil shuni ko‘rsatdiki, TPKS bilan og‘rigan ayollar TPKS bo‘lmagan ayollarga nisbatan deyarli uch barobar ko‘proq depressiyaga chalinadi va ikki barobar ko‘proq xavotirli buzilishlarni boshdan kechiradi. Bu tasodif emas – bu gormonlar, metabolizm va ruhiy stressning o‘zaro ta’siridir.

O‘smir yoki yosh ayol uchun bu tahmin qilib bo‘lmaydigan hayz sikllari va xuddi shunday kutilmagan kayfiyat o‘zgarishlarini anglatadi. “The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism” jurnalida o‘tkazilgan tadqiqotning bir ishtirokchisi shunday degan:

“Gormonlarimmi yoki o’y-fikrlarimmi?…   Ikkalasida ham o’zimni qafasda qamalib qolgandek his qildim.”

Depressiya, tashvish va o’z-o’zini tushunmaslik

TPKSning psixiatrik yuki o‘ziga xos, bir-biriga o‘xshash tarzda namoyon bo‘ladi:

• Depressiya: TPKS bilan og‘rigan bemorlarda asosiy depressiv buzilish ko‘rsatkichlari 25-40% oralig‘ida bo‘lib, umumiy aholiga nisbatan ancha yuqori (Amerika psixiatriya assotsiatsiyasi [APA], 2020). Vazn ortishi, bepushtlik qo‘rquvi va surunkali alomatlar ko‘pincha umidsizlik hissini uyg‘otadi.
• Xavotir:Biologik omillardan tashqari, madaniy va ijtimoiy me’yorlar ham tashvishning kuchayishida muhim rol o‘ynaydi. Fertillik yoki jismoniy ko‘rinish ayollikning asosiy mezoni sifatida baholanuvchi jamiyatlarda, TPKS psixologik noadekvatlik va ijtimoiy rad etilish xavotirini kuchytirishi mumkin.” 
• Tana tasviri va ovqatlanishning buzilishi: Fertillik (insonning tabiiy yo‘l bilan farzand ko‘rish qobiliyati, ya’ni nasl qoldirish imkoniyati.) va sterillik (bu insonning tabiiy yo‘l bilan farzand ko‘ra olmaslik holati, ya’ni bepushtlikdir.) bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, TPKS (tuxumdon polikistoz sindromi) bo‘lgan ayollarda odatiy guruhdagilarga qaraganda ovqatlanish buzilishlari ancha ko‘p uchraydi (Lee va boshq., 2020). Ayollar tanasida ortiqcha soch o‘sishi ( girsutizm), yuzdagi toshmalar yoki vaznning tez-tez o‘zgarishi o‘ziga bo‘lgan ishonchni pasaytiradi. Bu esa o‘zini yomon his qilish va o‘zini cheklash kabi zararli odatlarning paydo bo‘lishiga olib keladi.” 

Har bir statistik ma’lumot ortida hayotiy haqiqat yotadi: husnbuzar xuruji tufayli ijtimoiy tadbirlarga bormaydigan qiz, farzandlari haqidagi savollardan qo‘rqadigan yosh rafiqa yoki charchoq va kayfiyatning o‘zgarishi diqqatini jamlay olmagani uchun kechasi ovoz chiqarmay yig‘laydigan talaba.

Nega psixiatriya ko’pincha TPKSni e’tibordan chetda qoldiradi?

Aniq psixiatrik assotsiatsiyalariga qaramay, TPKS odatda faqat ginekologik yoki endokrinologik klinikalarda boshqariladi. Ko‘pgina ayollar muntazam bo‘lmagan hayz yoki insulinga rezistentlik uchun davolanadilar, lekin hech qachon ularning hissiy holati haqida so‘rashmaydi.

The Lancet Diabetes & Endocrinology jurnalidagi sharhda ta’kidlanishicha, ruhiy salomatlik skriningi kamdan-kam hollarda TPKSni davolashda qo‘llaniladi, garchi psixiatrik yondosh kasalliklar uzoq muddatli natijalarni sezilarli darajada yomonlashtirsa ham (Azziz va boshqalar, 2022). Natija-chi? Son-sanoqsiz ayollar depressiya yoki xavotir buzilishlari uchun to‘g‘ri baholanish o‘rniga “stressni boshqarish” kerakligi aytilib, jimgina azob chekishadi.

TPKSni davolashda yangi va yaxshiroq yondashuv

Hozirda TPKSga ko‘pincha faqat jismoniy muammo sifatida qaraladi. Shifokorlar odatda gormonlar, vazn yoki fertillikka e’tibor qaratishadi, ruhiy salomatlik jihati esa orqa fonda qoladi. Ammo haqiqat shuki, ikkalasi ham bir-biriga bog‘liq. Biriga e’tibor bermay turib, ikkinchisini to‘liq davolab bo‘lmaydi.

Ginekologlar, endokrinologlar va ruhiy salomatlik mutaxassislari birgalikda ishlashlari yaxshiroq yondashuvdir. Shunday qilib, ayollar nafaqat sikllari va gormonlari, balki tashvish, tushkunlik yoki tana qiyofasi bilan bog‘liq muammolar uchun ham yordam olishlari mumkin.

Professional parvarish bilan bir qatorda, ayollar uyda ham jismoniy, ham ruhiy alomatlarni yengillashtirish uchun sinab ko‘rishlari mumkin bo‘lgan oddiy, ammo kuchli strategiyalar ham mavjud:

Tibbiy va professional muolajalar

• Gormonal terapiya – Shifokorlar sikllarni tartibga solish va androgen alomatlarini kamaytirish uchun asosiy alomatlarga qarab, bu tartibsiz hayz ko‘rish, yuqori androgenlar yoki insulin qarshiligi bo‘lishidan qat’i nazar, turli xil gormonal davolash usullarini buyurishlari mumkin. (masalan, hayz davrini tartibga solishga yordam beradigan tabletkalar: metformin, progestin tabletkalari.)
• Xavotir, depressiya va o‘z imidji muammolarini boshqarish uchun terapiya yoki maslahat (CBT – samarali ekanligi isbotlangan).
• Dietolog tomonidan insulin qarshiligini muvozanatlash va yallig‘lanishni kamaytirish uchun ovqatlanish bo‘yicha ko‘rsatmalar.

Turmush tarzi va uydagi yondashuvlar

• Muntazam mashqlar: hatto yengil yurish, yoga yoki uy mashqlari ham kayfiyatni yaxshilaydi va gormonlarni tartibga soladi.
• Muvozanatli ovqatlanish: Sog‘lom ovqatlanishda asosiy e’tibor tabiiy oziq-ovqat mahsulotlariga qaratilishi, qayta ishlangan shakar iste’moli kamaytirilishi, ratsionga ko‘katlar muntazam kiritilishi va har bir ovqat tarkibida yetarli miqdorda oqsil bo‘lishi lozim.
• Ong va tana mashqlari: stressni kamaytirish uchun meditatsiya, kundalik yuritish yoki nafas olish mashqlari (chunki stressTPKS belgilarini kuchaytiradi).
• Uyqu gigiyenasi: gormonal muvozanatni saqlash uchun muntazam uyqu rejimiga rioya qilish va yotishdan oldin ekran vaqtini kamaytirish.
• Qo‘llab-quvvatlash tarmoqlari: izolyatsiyani kamaytirish uchun onlayn TPKS hamjamiyatlari yoki mahalliy guruhlarga qo‘shilish.
• Kichik o‘z-o‘zini parvarish qilish odatlarini shakllantirish: terini parvarish qilish tartiblari, o‘simlik choylari (masalan, androgenlarni kamaytirishga yordam beradigan qalampirmunchoq , yalpiz damlamasi) yoki har kuni “elektr tokidan uzilgan vaqt”ni ajratish.

Tibbiy davolanish va turmush tarziga g‘amxo‘rlik qo‘lma-qo‘l bo‘lganda, TPKS bilan og‘rigan ayollar nafaqat tashxis qo‘yilgan bemorlar sifatida, balki o‘z tanasi va ongini boshqaradigan bir butun inson sifatida o‘zlarini qo‘llab-quvvatlashni his qilishlari ehtimoli ko‘proq.

Xulosa: Bu faqat gormonlarga bog’liq emas

TPKS nafaqat reproduktiv kasallik. Bu ruhiy salomatlikni jimgina qayta shakllantiradigan, fikrlar, his-tuyg‘ular va shaxsiyatga ta’sir ko‘rsatadigan holat. Ruhiy zo‘riqish, depressiya, tashvish, tartibsiz ovqatlanish va hissiy beqarorlikni tan olish orqali biz TPKSni nafaqat jismoniy alomatlar to‘plami sifatida, balki butun tana, butun ong buzilishi sifatida davolashga yaqinlashamiz.

Shifokor xonasidan chiqayotgan yosh ayol uchun nafaqat retsept kerak, balki shifokorlar birgina qo‘shimcha savol berishsa – “Siz o‘zingizni qanday his qilyapsiz?” – ko‘plab jim kurashlarni anglash mumkin edi.

Oxir-oqibat, gormonlar tanani qanchalik shakllantirsa, ongni ham shunchalik shakllantiradi va ruhiy salomatlik TPKSga g‘amxo‘rlik markazidan joy olishga loyiqdir.

Edited by Sabina Kurbanova and Mashhura Qudratova

Manba:

1. National Institutes of Health. (2023). Polycystic ovary syndrome (PCOS). U.S. Department of Health and Human Services. https://www.nichd.nih.gov/health/topics/pcos
2. American Psychiatric Association. What is Mental Health? https://www.psychiatry.org/patients-families/what-is-mental-health
3. Office on Women’s Health (U.S. Department of Health & Human Services). Polycystic Ovary Syndrome (PCOS). https://www.womenshealth.gov/a-z-topics/polycystic-ovary-syndrome
4. Mayo Clinic. Polycystic Ovary Syndrome (PCOS) — Diagnosis and Treatment. https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/pcos/diagnosis-treatment/drc-20353443
5. American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG). Polycystic Ovary Syndrome (PCOS). https://www.acog.org/womens-health/faqs/polycystic-ovary-syndrome-pcos
6. Harvard Health Publishing. The mental burden of PCOS: It’s not just about fertility. https://www.health.harvard.edu/blog/the-mental-burden-of-pcos-its-not-just-about-fertility-202302232890
7. National Library of Medicine (PubMed). Cognitive Behavioral Therapy and Mental Health in PCOS. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/ (search term: PCOS mental health CBT).