Voyaga yetgan paytingizdagi eng chuqur iztiroblar bolaligingiz sahifalarida yozilgan bo‘lsa-chi? 50 yillik olamshumul tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, javob biz o‘ylagandan ko‘ra aniqroq va og‘riqli bo‘lishi mumkin.
Aberdin universiteti tomonidan 50 yil davomida olib borilgan keng qamrovli tadqiqot erta yoshdagi travma va kattalar salomatligi muammolari o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri va tashvishli bog‘liqlikni aniqladi. Tadqiqotchilar tug‘ilishdan o‘rta yoshgacha bo‘lgan 16 000 dan ortiq odamni kuzatib, bolalikdagi salbiy tajribalar umumiy ma’noda sog‘liqning yomonlashuvi xavfini shunchaki oshirmasligini, balki aniq oqibatlarga, ayniqsa uzoq muddatli og‘riq va ruhiy salomatlik buzilishlariga olib kelishini aniqladilar.
Aberdin universitetining eng keng qamrovli tadqiqotlaridan biri bolalikdagi jarohatlar va kattalar azob-uqubatlarining ikkita asosiy ustuni: surunkali og‘riq va ruhiy salomatlik buzilishlari o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri va kuchli bog‘liqlikni aniqladi.
Tug‘ilganidan 50 yoshgacha bo‘lgan 16 mingdan ortiq odamni kuzatgan olimlar bolalikdagi qiyin tajribalar – zo‘ravonlik, e’tiborsizlik, oilaviy janjal yoki bezorilik – sog‘liq uchun xavfni oshiribgina qolmasligini aniqladilar. Ular aniq nishonga oladi.
Natijalar aniq jamlanma ta’sirni ko‘rsatmoqda. Bola qanchalik ko‘p noxush hodisalarga duch kelsa, keyinchalik sog‘lig‘iga jiddiy zarar yetish ehtimoli shunchalik yuqori bo‘ladi. Bolaligida to‘rt yoki undan ortiq turli xil travmalarni boshdan kechirgan kattalar eng zaif bo‘lib chiqdi. Erkaklar ham, ayollar ham ta’sirlangan, ammo ayollarda oshqozon-ichak va nafas olish tizimi muammolari kabi qo‘shimcha holatlarning yuqori darajasi kuzatilgan.
Eng hayratlanarli topilma? Bu “doza-ta’sir” munosabati. Bola qanchalik ko‘p jarohat olsa, o‘nlab yillar o‘tgach, uning xavfi shunchalik yuqori bo‘ladi. To‘rt va undan ortiq turdagi qiyinchiliklarga duch kelgan kattalar eng og‘ir yukni ko‘targanlar. Ammo bu yuk teng taqsimlanmagan. Tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, garchi ikkala jins ham kuchli ta’sirga uchrasa-da, ayollar bolalikdagi tajribalari bilan bog‘liq ichak va nafas olish muammolarini o‘z ichiga olgan keng ko‘lamli sog‘liq oqibatlariga duch kelishadi.
Bu shunchaki o‘tmishni tushunish emas, balki yaxshiroq kelajak uchun chaqiriqdir. Tadqiqotchilar shifokorlar kabinetlarida bolalikdagi bu tajribalarni tekshirishni boshlashimiz va bu aylanani uzish uchun maqsadli choralar ko‘rishimiz zarurligini ta’kidlashmoqda.
Bolalikdagi salbiy tajribalar sifatida nimalar hisobga olinadi?
Bolalikdagi salbiy tajribalar sifatida nimalar hisobga olinadi? Noxush bolalik tajribalari (NBT) – bu 18 yoshgacha sodir bo‘lgan potensial travmatik hodisalardir. Ular ikki asosiy guruhga bo‘linadi:
To‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) travma: jismoniy, hissiy yoki jinsiy zo‘ravonlik, shuningdek, e’tiborsizlik.
Bilvosita travma: Ota-onaning ajralishi, oiladagi zo‘ravonlik yoki uy xo‘jaligida giyohvand moddalarni suiiste’mol qilish kabi bola guvoh bo‘lgan voqealar.
Bolalikning salbiy tajribalari (BST) nima? Bolalikning salbiy tajribalari yoki BSTlar 18 yoshgacha sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan travmatik hodisalardir. Ular ikki asosiy toifaga bo‘linadi:
To‘g‘ridan-to‘g‘ri jarohat: bolaga qaratilgan zo‘ravonlik (jismoniy, hissiy, jinsiy) va e’tiborsizlik.
Bilvosita jarohat: Ota-onaning ajrashishi, oiladagi zo‘ravonlik yoki oilaviy giyohvand moddalarni suiiste’mol qilish kabi bola guvoh bo‘lgan hodisalar.
Bu holatlarning ta’siri juda kuchli. To‘rt yoki undan ortiq NBT haqida ma’lumot bergan kattalar alkogolizm, giyohvand moddalarni suiiste’mol qilish, depressiya va o‘z joniga qasd qilish xavfini to‘rt-o‘n ikki baravar oshiradi.
Bu tajribalarning ta’siri hayratlanarli darajada kuchli. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, to‘rt yoki undan ortiq BST haqida ma’lumot bergan kattalar alkogolizm, giyohvand moddalarni suiiste’mol qilish, depressiya va o‘z joniga qasd qilish xavfini 4 dan 12 baravargacha oshiradi.
Toksik stress va rivojlanayotgan miya
Har qanday stress ham zararli emas. Imtihonlar yoki sport tufayli yuzaga keladigan qisqa muddatli stress reaksiyalari qiyinchilik tugagandan so‘ng o‘tib ketadi. Toksik stress esa boshqacha. U bolalar qo‘llab-quvvatlovchi kattalarning yordamisiz doimiy qiyinchiliklarga duch kelganlarida paydo bo‘ladi. Bunday hollarda organizmning stressga javobi hech qachon to‘xtamaydi va kortizol kabi gormonlarning doimiy oqimini chiqaradi.
Zaharli stress: signal o‘chmay qolganda. Har qanday stress ham yomon emas. Normal stress – bu maktab taqdimoti yoki futbol o‘yini kabi qiyinchiliklarga vaqtinchalik, sog‘lom javobdir, shundan so‘ng organizm tinchlanadi. Haqiqiy xavf toksik stressda yotadi.
Toksik stress – bu g‘amxo‘r katta yoshli kishining qo‘llab-quvvatlovisiz doimiy zo‘ravonlik yoki e’tiborsizlik kabi og‘ir, uzoq muddatli qiyinchiliklar. Oddiy stressdan farqli o‘laroq, tananing xavf signali tizimi faol bo‘lib qoladi va rivojlanayotgan bolani kortizol kabi stress gormonlari bilan to‘ldiradi.
Miya tasvirlari shuni ko‘rsatadiki, haddan tashqari e’tiborsizlik va toksik stressga duchor bo‘lgan bolalarning miyasi qo‘llab-quvvatlovchi muhitda o‘sgan tengdoshlariga qaraganda kichikroq va kamroq rivojlangan bo‘lishi mumkin. Ushbu tuzilmaviy farqlar o‘rganishdagi qiyinchiliklar, hissiy muammolar va stressni boshqarishdagi uzoq muddatli qiyinchiliklarga olib keladi.
Bu miyaga ko‘rinadigan, jismoniy ta’sir ko‘rsatadi. Miya skanerlarini taqqoslash shuni ko‘rsatadiki, haddan tashqari e’tiborsizlik va toksik stressga duchor bo‘lgan yosh bolaning miyasi xuddi shu yoshdagi sog‘lom bolaga nisbatan sezilarli darajada kichikroq va noto‘g‘ri rivojlangan bo‘lishi mumkin. Bu biologik buzilish katta yoshda o‘rganish qobiliyatining pasayishiga, ijtimoiy izolyatsiyaga va kundalik stressni yengish qobiliyatining pasayishiga olib kelishi mumkin.
Oilaviy stressning roli
Qiyinchiliklar ko‘pincha kengroq kontekstda rivojlanadi. Oilaviy stress modeli moliyaviy qiyinchiliklar yoki boshqa bosimlar ota-onalarga qanday ta’sir qilishini, nizolarga yoki ota-onalik qobiliyatining pasayishiga olib kelishini tushuntirishga yordam beradi. Bu muhit o‘z navbatida bolalarga zarar yetkazadi. Shu sababli, ota-onalarga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan stress omillarini bartaraf etish bolalarni himoya qilishda muhim ahamiyatga ega.
To‘lqin effekti: oilaviy stress modeli. Jarohat vakuumda sodir bo‘lmaydi. Oilaviy stress modeli (OSM) iqtisodiy qiyinchiliklar kabi tashqi bosimlar ota-onalarda stressni qanday kuchaytirishini ko‘rsatadi. Ota-onaning bu qayg‘usi nizoga olib kelishi va tarbiyaning buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin, bu esa bolaning rivojlanishiga ta’sir qiladi. OSM ota-onalarni qo‘llab-quvvatlash bolalarni himoya qilishning muhim qismi ekanligini tushunishga yordam beradi.
Bolalikdagi ijobiy tajribalar va himoya kuchi
Tadqiqot faqat xavf-xatarlarga ishora qilmaydi. U chidamlilikni ham ta’kidlaydi. Ijobiy bolalik tajribalari, masalan, barqaror oilaviy munosabatlar, o‘zini xavfsiz his qilish, yaqin do‘stlarga ega bo‘lish va maktabdan zavqlanish kuchli himoya vazifasini bajaradi. Ushbu asoslarga ega bo‘lgan kattalar jismoniy va ruhiy jihatdan sog‘lomroq, ko‘proq optimistik va kuchli kurashish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar.
Hikoya butunlay qorong‘u emas. Salbiy tajribalar zarar yetkazishi mumkin bo‘lganidek, ijobiy tajribalar davolashi va himoya qilishi mumkin. Ular ko‘pincha ijobiy bolalik tajribalari (IBT) yoki BST-ga qarshi deb ataladi.
Bunga barqaror, qo‘llab-quvvatlovchi oilaga ega bo‘lish, g‘amxo‘rlik qiluvchilar bilan o‘zini xavfsiz his qilish, do‘stona munosabatlarga ega bo‘lish va maktabda faol bo‘lish misol bo‘la oladi. Tadqiqotlar bu tajribalarni kattalarda ruhiy va jismoniy salomatlikning yaxshilanishi bilan bog‘laydi, optimizm va chidamlilik kabi xususiyatlarni rivojlantiradi. Ular himoya vositasi vazifasini bajarib, bolalarga qiyinchiliklarga bardosh berishga yordam beradi.
Stressga uchragan miya biologiyasi
Xo‘sh, stress aslida bu zararni qanday keltirib chiqaradi? Bola xavfga duch kelganda, uning tanasi zanjirli reaksiyani qo‘zg‘atadi: gipotalamus gipofizga signal beradi, bu esa kortizol va adrenalinni ajratish uchun buyrak usti bezlarini faollashtiradi.
Ushbu gormonlar qisqa muddatli omon qolish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, “kurash yoki qoch” reaksiyasini qo‘zg‘atish uchun yurak urishi va qondagi qand miqdorini oshiradi. Ammo bu tizim doimiy ravishda faollashganda, kortizolning yuqori darajasi zaharli bo‘lib qoladi.
Hayvonlar ustida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, u xotira va o‘rganish uchun muhim bo‘lgan miya sohasi – gippokampdagi hujayralarni o‘ldirishi mumkin, bu esa xavotir, tushkunlik va o‘rganishdagi qiyinchiliklar alomatlariga olib keladi – bu toksik stressga duchor bo‘lgan bolalarda ko‘rilgan ta’sirlarni aks ettiradi.
Umr bo‘yi davom etadigan ta’sir
Butun hayotimizning poydevori bolalikda quriladi. Bu poydevor jarohat tufayli – xoh zo‘ravonlik, e’tiborsizlik yoki qochqinlik stressi tufayli bo‘lsin – darz ketsa, uning ta’siri umr bo‘yi saqlanib qoladi.
BSTni boshdan kechirgan kattalar ko‘pincha uyat hissi, beqarorlik va jamiyatga moslashish qiyinchiligi bilan kurashadi, bu esa ularning ruhiy salomatlik buzilishi xavfini oshirishi mumkin.
Travma bilan o‘sgan kattalar ko‘pincha uyat, beqarorlik va begonalashuv bilan kurashadilar, bu esa doimiy ruhiy salomatlik muammolariga olib keladi. Shu sababli, NBT bilan kurashish nafaqat davolash, balki profilaktika masalasi hamdir.
Profilaktika va qo‘llab-quvvatlash
Xulosa aniq: bolalikdagi qiyinchiliklar uzoq muddat ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Bu bolalikdagi holatlar haqidagi savollarni tibbiy amaliyotga singdirish, qiyinchilikdagi ota-onalarni qo‘llab-quvvatlash va zararni kamaytiradigan jamoatchilik tizimlarini kuchaytirishni anglatadi.
Xulosa aniq: BSTning oldini olish juda muhim. Bu qo‘llab-quvvatlovchi jamoalarni yaratish, iqtisodiy bosim ostida bo‘lgan oilalarni resurslar bilan ta’minlash va g‘amxo‘rlarni o‘qitishni o‘z ichiga oladi. Eng muhimi, doimiy, g‘amxo‘r va qo‘llab-quvvatlovchi katta yoshli kishining mavjudligi toksik stressning oldini olish va bolada chidamlilikni shakllantirishga yordam beradigan eng kuchli omillardan biridir.
Ushbu sa’y-harakatlar zamirida insoniy munosabatlar barqarorlik va tiklanish uchun asosiy ahamiyatga ega ekanligini tan olish yotadi. Oilalar va jamoalar o‘rtasida mustahkam aloqalarni o‘rnatish orqali travma zararini kamaytirish va uning avloddan avlodga o‘tishini to‘xtatish mumkin.
Aberdin tadqiqoti NBT bilan kurashishning dolzarbligi va sezilarli o‘zgarishlar imkoniyatini ta’kidlaydi. Fan aniq: agar biz bolalar uchun xavfsiz, qo‘llab-quvvatlovchi muhitga sarmoya kiritadigan bo‘lsak, biz sog‘lomroq, chidamliroq kattalarga sarmoya kiritgan bo‘lamiz.
Ushbu yechimlarga e’tibor qaratish orqali biz millionlab bolalarning rivojlanish yo‘nalishini o‘zgartirishimiz, ularga nafaqat bolalikdan omon qolish, balki katta yoshgacha uzoq vaqt gullab-yashnash imkonini berishimiz mumkin.
Edited and translated by Azim Egamberdiev and Madina Bakhshullaevna
Adabiyotlar:
- Ruhiy salomatlik muammolari va keyingi hayotdagi surunkali og‘riqlar bilan bog‘liq bolalikdagi travma https://medicalxpress.com/news/2025-08-childhood-trauma-linked-mental-health.html
- Stressli bolalik: https://medium.com/@zt562580/stressful-childhood-lets-talk-about-it-90afda7486b2
