Bir kuni uyg‘onib, his qilayotgan og‘rig‘ingiz faqat o‘zingizniki emas, balki tomirlaringizda aks-sado berayotgan tarix ekanligini anglasangiz qanday bo‘lardi? Sizdagi aybdorlik hissi, qo‘rquv, qayg‘u va jarohat sizdan boshlanmagan bo‘lishi mumkin. Agar fan sizning hikoyangiz tug‘ilishingizdan ancha oldin boshlangani haqida ma’lumot bersa-chi?
Agar bu his-tuyg‘ular aslida DNKngizga chuqur o‘rnashib qolgan ajdodlaringiz jarohatlarining izlari bo‘lsa-chi?
Olimlar buni avlodlardan o’tadigan psixologik travmalar deb atashadi.
Buni chuqurroq tushunish uchun psixologik jarohatlar bir avloddan ikkinchi avlodga qanday o‘tishini ko‘rib chiqaylik.
Bir tanada uch shaxs
Bitta biologik tanada uchta shaxs yashaydi: siz, onangiz va buvingiz.
Gap shundaki: buvingiz onangizga besh oylik homilador bo‘lganida, siz rivojlangan tuxum hujayraning dastlabki hujayralari allaqachon onangizning tuxumdonlarida mavjud edi.
Bu shuni anglatadiki, onangiz tug‘ilmasidan oldinoq uning ichida sizning izlaringiz bo‘lgan – bir xil biologik muhitni baham ko‘rgan uch avlod.
Ota tomonidan ham xuddi shunday. Sizni yaratgan spermatozoidlarning dastlabki hujayralari otangiz hali onasi qornida homila bo‘lganidayoq shakllana boshlagan.
Jarohat DNKmizda qanday iz qoldiradi?
Javob epigenetikada – genlarimizning “xotira tizimi”da yashiringan.
Epigenetik belgilar deb ataluvchi kimyoviy signallar DNKga birikib, hujayraga ma’lum genlarni yoqish yoki o‘chirishni buyuradi. DNKning ketma-ketligi o‘zgarmaydi, lekin uning ifodalanish usuli o‘zgaradi.
Eng keng tarqalgan epigenetik belgi DNK metillanishi bo‘lib, u qulf kabi ishlaydi: u ma’lum oqsillarning genga bog‘lanishiga to‘sqinlik qilib, uni o‘chirib qo‘yadi. Qaysi gen o‘chirilganiga qarab, bu sog‘liqqa zarar yetkazishi yoki himoya qilishi mumkin.
Yana bir mexanizm mikroRNK bo‘lib, u gen ifodalanishini boshqaradigan kichik molekuladir. Stress ularning darajasini buzishi mumkin, bu esa avloddan avlodga o‘tadigan o‘zgarishlarga olib keladi. CRF1 va CRF2 genlari ko‘pincha xavotir va tushkunlikka duchor bo‘lgan odamlarda yuqori darajada uchraydi.
Olcha guli tajribasi
Ushbu irsiyatni sinab ko‘rish uchun tadqiqotchilar hayvonlarga, xususan, genlarining 99 foizi bir xil bo‘lgan sichqonlar va odamlarga murojaat qilishdi.
2013-yilda Emori universitetida o‘tkazilgan tadqiqotda olimlar erkak sichqonlarni gilos gullarining hididan qo‘rqishga o‘rgatishdi. Sichqonlar har safar bu hidni sezganlarida, ularga yengil elektr toki berilgan. Ko‘p o‘tmay sichqonlar faqat hidning o‘ziga qo‘rquv bilan munosabatda bo‘la boshladilar.
Qiziq tomoni shundaki, keyingi ikki avlod – bolalari va nabiralari ham olcha gulining hidiga duch kelganda, garchi hech qachon tok urmagan bo‘lsa-da, vahimaga tushdilar. Ularning miyasida hid bilish bilan bog‘liq sohalarda ham xuddi shunday o‘zgarishlar kuzatilgan.
Jarohatga bo‘lgan reaksiya urug‘ hujayralari orqali o‘tgan – bu avlodlar xotirasining yaqqol belgisi edi.
Hayotiy misollar: Holokost, 11-sentyabr hujumlari
Odamlarda-chi? Tadqiqotlar xuddi shunday holatni ko‘rsatmoqda.
Holokostdan omon qolganlar: Sinay tog‘i kasalxonasida o‘tkazilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, omon qolganlar ham, ularning farzandlari ham stressni boshqarish bilan bog‘liq genning bir xil qismida epigenetik belgilarga ega bo‘lgan. Yevropadan tashqarida yashagan yahudiy oilalarida bu belgilar yo‘q edi, bu esa jarohat biologik meros qoldirganini ko‘rsatadi.
11-sentyabr hujumlari: 2005-yilda Yehuda va uning jamoasi Jahon savdo markazi hujumlari paytida homilador bo‘lgan ayollarni o‘rganishdi. PTSD (jarohatdan keyingi stress buzilishi, Post-Travmatik Stress Kasalligi) rivojlangan ayollar keyinchalik kortizol darajasi g‘ayrioddiy darajada past bo‘lgan bolalarni dunyoga keltirdilar, bu esa ularni stress va hissiy beqarorlikka ko‘proq moyil qildi. Ularning chaqaloqlari ham homiladorlik muddatiga nisbatan kichikroq edi, bu tug‘ilishdan oldingi jarohatlar ularning biologiyasini shakllantirganini ko‘rsatadi.
Urush, zo‘ravonlik yoki tizimli zulm ostida o‘sgan bolalarda ham xuddi shunday irsiy stress belgilari mavjud. Jarohat faqat tarix kitoblari bilan cheklanmaydi – u zamonaviy hayotda ham davom etmoqda.
Hatto uyga yaqin joyda sodir bo‘lgan voqealar – erta o‘lim, o‘z joniga qasd qilish, giyohvandlik yoki oilaviy zo‘ravonlik – kelajak avlodlarga ta’sir qiladigan jarohat urug‘larini ekishi mumkin.
Sog‘ayish mumkinmi?
Yaxshi yangilik shuki – jarohat nasldan naslga o‘tishi mumkin bo‘lganidek, davolanish ham bizdan boshlanishi mumkin.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, fikrlar, tasavvurlar, meditatsiya va terapiya genlarimizning ifodalanish usulini o‘zgartirishi mumkin. Psixiatr Norman Doydj bu jarayonni arvohlarimizni ajdodlarimizga aylantirish, ya’ni bizni ta’qib qilish o‘rniga ularga tarixdan joy berish deb ataydi.
Yangi tajribalar va amaliyotlar yangi asab yo‘llarini yaratadi. Takrorlash ularni kuchaytiradi, asta-sekin miyani qayta shakllantiradi va hatto genlarning ifodalanishiga ta’sir qiladi. Shuning uchun vizualizatsiya, kechirimlilik va ijobiy farovonlik tasavvurlarini rivojlantirish ba’zi tadqiqotchilar “ichki epigenetik aralashuvlar” deb ataydigan hodisani keltirib chiqarishi mumkin.
Ha, bizning biologiyamiz jarohatlarni eslaydi. Ammo u davolanishni ham eslab qoladi.
Xulosa
Jarohatlanishsiz hayot deyarli mumkin emas. Jarohat o‘lim bilan yo‘qolib ketmaydi, balki keyingi avlodlarda o‘z yechimini izlaydi.
Enni Rojers yozganidek, “ongosti eshikni buzib, takrorlaydi va eshittirishga harakat qiladi.”
Biroq inson bardoshli bo‘ladi. To‘g‘ri tushuncha va vositalar bilan biz o‘tmishning og‘irliklarini davolay olamiz.
Tarix siz bilan boshlanmagan, ammo u biz bilan tugashi mumkin.
Edited and translated by Mashhura Qudratova and Madina Bakhshullaevna
Manbalar:
- Jarohatning avlodlararo uzatilishi: epigenetik mexanizmlarning ehtimoliy roli
- Xolokost ta’sirining FKBP5 metillanishiga avlodlararo oqibatlari
- Sichqonlar hidga nisbatan o‘rganilgan sezgirlikni meros qilib olishi mumkin.
- Mark Volinnning “Bu siz bilan boshlanmagan” asari.
