Sovuq mavsum: Infeksiyalar va ularni oldini olish yo‘llari

Kirish

Yuqumli kasalliklar butun dunyoda kasallanish va o‘limning asosiy sabablaridan biri bo‘lib qolmoqda, ularning epidemiologiyasi atrof-muhit va mavsumiy omillar ta’sirida chuqur shakllangan. Ayniqsa, yilning sovuq fasli inson salomatligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. U nafaqat patogenlarning omon qolishi va yuqish qobiliyatini o‘zgartiradi, balki kasallik tarqalishini osonlashtiradigan inson xatti-harakatlariga ham ta’sir qiladi. Odamlar ko‘proq vaqtini uyda o‘tkazadi, ventilyatsiya pasayadi va ijtimoiy yig‘ilishlar ko‘payadi, bularning barchasi infeksiyalarning rivojlanishi uchun imkoniyat yaratadi. Bundan tashqari, surunkali kasalliklar – qandli diabet, astma va yurak-qon tomir kasalliklari bilan og‘rigan odamlar, ayniqsa, ularning asosiy sog‘liq holatini yomonlashtirishi mumkin bo‘lgan mavsumiy asoratlarga moyil bo‘ladilar.

So‘nggi tibbiy va sog‘liqni saqlash sohasidagi tadqiqotlar shuni ta’kidlaydiki, qish fasli bilan bog‘liq infeksiyalarni oldindan bashorat qilish va ularning oldini olish mumkin. Vaksinatsiya, gigiyena, turmush tarzini moslash va surunkali kasalliklarni nazorat qilishni o‘z ichiga olgan faol yondashuvni qo‘llash orqali qishki kasalliklar yukini sezilarli darajada kamaytirish mumkin. Ushbu maqola uchta bir-birini to‘ldiruvchi nuqtai nazarni umumlashtiradi: qish mavsumida bemorlarni boshqarishga qaratilgan klinik amaliyot sharhi (Aventino tibbiyot guruhi, 2025), iqlim va yuqumli kasalliklar tarqalishi o‘rtasidagi bog‘liqlik haqidagi tahlil qilingan epidemiologik ma’lumotlar (Polgreen, 2018) hamda Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST, 2016) tomonidan mavsumiy yuqumli kasalliklar bo‘yicha berilgan ko‘rsatmalar. Bu uch yo‘nalishni birlashtirish orqali, maqola sovuq mavsumda keng tarqalgan yuqumli kasalliklar va ularning oldini olish uchun zarur bo‘lgan strategiyalar haqida keng qamrovli ma’lumot beradi.

Sovuq mavsumdagi yuqumli kasalliklar

Gripp va uning asoratlari

Gripp eng keng tarqalgan va xavfli shamollash kasalliklaridan biridir. Ko‘pchilik buni oddiy isitma deb qabul qilsa-da, shifokorlar uning og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkinligini ta’kidlashadi. Aventino Medical Group (2025) ogohlantirishicha, “gripp shunchaki oddiy isitma emas – u og‘ir asoratlarga olib kelishi mumkin, ayniqsa surunkali kasallar, keksalar va immuniteti zaif bo‘lgan odamlar uchun.” Bevosita alomatlar – yuqori isitma, yo‘tal, tana og‘rig‘idan tashqari, gripp asosiy holatlarni yomonlashtiradi. Yurak kasalliklari bilan og‘rigan bemorlarda dekompensatsiya, qandli diabet bilan og‘rigan bemorlarda esa febril kasallik paytida qondagi qand miqdori beqarorlashishi mumkin. Bu o‘zaro ta’sirlar gripp mavsumlari nima uchun kasalxonaga yotqizilgan bemorlarning ko‘payishi bilan doimiy ravishda bog‘liqligini tushuntiradi.

Gripp viruslarining doimiy ravishda rivojlanib borishi ham muammoni yanada kuchaytiradi. Yillik epidemiyalar dominant shtammlarga qarab og‘irlik darajasi turlicha bo‘lib, doimiy nazoratni va yangilangan vaksinalarni talab qiladi. Shunday qilib, gripp shamollash kasalliklarining ikki tomonlama muammosini aks ettiradi: surunkali kasalliklar bilan xavfli o‘zaro ta’sirlar bilan birlashtirilgan yuqori transmissivlik.

Qish sharoitida COVID-19

COVID-19 ning global favqulodda holati tugagan bo‘lsa-da, virus mavsumiy ravishda aylanishda davom etmoqda. Qish oylari uning tarqalishini kuchaytiradi, chunki odamlar binolarda ko‘proq to‘planadi va xonalar yetarlicha shamollatilmaydi. Aventino (2025) ta’kidlaganidek, “pandemiyaning o‘tkir bosqichi tugagan bo‘lsa-da, COVID-19, ayniqsa qish oylarida, aylanishda davom etmoqda.” Surunkali kasalliklarga chalingan bemorlar uchun COVID-19 jiddiy xavf tug‘dirmoqda, ammo kasallik sog‘lom odamlarni ham chetlab o‘tmayapti. Mavsumiy ko‘tarilish paytida qayta kasallanish, uzoq muddatli COVID va kasalxonaga yotqizish holatlari kuzatilmoqda.

Emlash asosiy profilaktika chorasi bo‘lib qolmoqda. Kuchaytiruvchi emlash kampaniyalari tobora ko‘proq keksalar va tibbiyot xodimlari kabi yuqori xavf guruhlariga qaratilmoqda. Biroq, keng jamoatchilikni qamrab olish ham kasallik tarqalishini kamaytirish orqali zaif aholi qatlamini bilvosita himoya qilishga yordam beradi.

Bronxit, pnevmoniya va boshqa respirator infeksiyalar

Qish faslida bronxit, gaymorit, pnevmoniya kasalliklari ham avj oladi. Ushbu kasalliklar kelib chiqishi bo‘yicha bakterial, virusli yoki aralash bo‘lishi mumkin, ammo sovuq ob-havo ularning paydo bo‘lishini bir necha yo‘llar bilan osonlashtiradi. Quruq havo nafas yo‘llarining shilliq pardasi to‘sig‘ini buzadi, virusli infeksiyalar esa ikkilamchi bakteriyalar invaziyasi uchun teshiklar ochadi. Aventinoning ta’kidlashicha, “qishda ko‘pincha bronxit, sinusit va boshqa respirator infeksiyalarning ko‘payishi kuzatiladi,” bu surunkali kasalliklarga chalingan odamlar uchun muhim ahamiyatga ega. Masalan, astma va O‘SOK (o‘pkaning surunkali obstruktiv kasalligi) bilan og‘rigan bemorlarda bronxospazmlar va infeksiyalar keltirib chiqaradigan zo‘riqishlar kuzatilishi mumkin. Shunday qilib, mavsumiy kasalliklar ko‘pincha salomatlikning og‘irroq oqibatlari uchun katalizator vazifasini bajaradi.

Iqlim, ob-havo va kasallikning mavsumiy dinamikasi

Epidemiologik tadqiqotlar qish nima uchun yuqumli kasalliklarni kuchaytirishi haqida qo‘shimcha ma’lumot beradi. Polgrin (2018) o‘zining “Klinik yuqumli kasalliklar” asarida sovuq va quruq havo kabi iqlim omillari virusning barqarorligini oshirishi, insonning mavsumiy xatti-harakatlari (binolarda to‘planish, ventilyatsiyaning pasayishi) esa yuqishni kuchaytirishini tushuntiradi. Ushbu topilmalar atrof-muhit sharoitlari va inson amaliyoti mustahkamlovchi siklda qanday o‘zaro ta’sir qilishini ko‘rsatadi.

 JSST, shuningdek, mavsumiylikning kengroq rolini ta’kidlaydi. Uning “Mavsumiy yuqumli kasalliklar” hisoboti (2016) asosan yomg‘irli oylarda yuqadigan kasalliklarga qaratilgan bo‘lsa-da, u universal tamoyilni ta’kidlaydi: “Yuqumli kasalliklarning aksariyati mikroorganizmlarning ko‘payishi va odamlarga yuqishi uchun qulay muhit tufayli mavsumiy qonuniyatga bo‘ysunadi.” Qish sharoitida bu tamoyil sovuq va quruq muhitda rivojlanadigan, yopiq joylarda tez tarqaladigan gripp va koronavirus kabi viruslar orqali namoyon bo‘ladi.

Sovuq mavsum infeksiyalarini kamaytirish uchun profilaktika choralari

Profilaktikaning tamal toshi sifatida emlash

Vaksinatsiya mavsumiy infeksiyalarga qarshi eng kuchli himoya bo‘lib qolmoqda. Gripp uchun har yili emlash zarur, chunki aylanib yuruvchi shtammlar har yili o‘zgarib turadi. Aventino (2025) ta’kidlashicha: “Har yili grippga qarshi vaksina olish juda muhim, chunki gripp shtammlari doimiy ravishda rivojlanib boradi.” Xuddi shunday, COVID-19 ning kuchaytiruvchi dozalari yangi paydo bo‘layotgan variantlarga qarshi immunitetni saqlab qolishda muhim rol o‘ynaydi. Pnevmokokk infeksiyalariga qarshi vaksinalar ikkilamchi bakterial pnevmoniya xavfi ostida bo‘lganlarni ham himoya qiladi.

Polgrinning iqlim kasalliklari asoslari (2018) vaksinalarning moslashuvchan vositalar sifatidagi ahamiyatini kuchaytiradi. Inson mavsumiy ob-havo rejimini o‘zgartira olmasa-da, vaksinalar individual va jamoaviy immunitetni oshirish orqali atrof-muhitdagi zaifliklarni qoplaydi. Ushbu profilaktik salohiyat ekologik xavf va insonning chidamliligi o‘rtasidagi tafovutni kamaytiradi.

Gigiyena, niqoblar va shamollatish

Vaksinalardan tashqari, oddiy himoya choralari kasallik yuqishini sezilarli darajada kamaytiradi. Aventino jamoat transporti va sog‘liqni saqlash muassasalari kabi gavjum joylarda “qo‘l gigiyenasi va niqoblar”ni samarali to‘siqlar sifatida ta’kidlaydi. COVID-19 pandemiyasi bu amaliyotlarni yanada tanish qildi, ammo ularning dolzarbligi gripp va boshqa respirator viruslarga ham taalluqlidir.

JSST ekologik chora-tadbirlarning ahamiyatini qo‘shimcha qiladi. Shamollatish xona havosida patogenlarning to‘planishini kamaytiradi. Mexanik ventilyatsiya mavjud bo‘lmasligi mumkin bo‘lgan resurslar cheklangan sharoitlarda, derazalarni ochish yoki arzon havo filtrlash qurilmalaridan foydalanish kabi strategiyalar ta’sir qilish xavfini kamaytirishi mumkin. Shaxsiy va atrof-muhit gigiyenasi birgalikda mavsumiy patogenlardan oldingi safda himoyalanishni ta’minlaydi.

Ovqatlanish, turmush tarzi va immunitetni qo‘llab-quvvatlash

Turmush tarzini tanlash infeksiyaga moyillikka katta ta’sir ko‘rsatadi. Muvozanatli ovqatlanish, yetarlicha suv ichish va yetarlicha uxlash immunitet tizimini mustahkamlaydi, stress va to‘yib ovqatlanmaslik esa uni zaiflashtiradi. Aventino (2025) immunitet reaksiyalarini qo‘llab-quvvatlashi isbotlangan C vitaminiga (sitrus mevalar, qalampir, kivi) va Ruxga (qovoq urug‘lari, yong‘oqlar, dukkaklilar) boy oziq-ovqatlarni tavsiya etadi. Havoning gidratatsiyasi va namlanishi shilliq qavatning sog‘lig‘ini saqlaydi, nafas olish yo‘llari qo‘zg‘atuvchilariga qarshi birinchi himoya chizig‘ida yoriqlar paydo bo‘lishining oldini oladi.

Jismoniy faollik hatto sovuq havoda ham metabolizmni rag‘batlantiradi, yurak-qon tomir va immunitet salomatligini qo‘llab-quvvatlaydi. Kunduzgi ochiq havoda sayr qilish qo‘shimcha ravishda D vitamini darajasini saqlashga yordam beradi, u ko‘pincha qishda kamayadi, ammo immunitet himoyasi uchun juda muhimdir. Boshqa sog‘lom odamlar uchun bu choralar og‘ir kasallik ehtimolini sezilarli darajada kamaytiradi.

Surunkali kasalliklarni mavsumiy ustuvorlik sifatida boshqarish

Sovuq mavsumda surunkali kasalliklarga chalingan bemorlar uchun xavf kuchayadi, shuning uchun individual boshqaruv zarur. Aventino dori-darmonlarga doimiy rioya qilish va muhim parametrlarni muntazam ravishda kuzatib borishni maslahat beradi: “Qondagi qand miqdori, qon bosimi yoki qalqonsimon bez funksiyasi kabi asosiy parametrlarni kuzatish asoratlarning oldini olishga yordam beradi.”

Masalan, diabetiklar kasallik paytida qondagi qand miqdorini tez-tez kuzatib turishlari kerak, chunki infeksiyalar ko‘pincha giperglikemiyani keltirib chiqaradi. Yurak-qon tomir kasalliklari bilan og‘rigan bemorlar isitma bilan bog‘liq yurak zo‘riqishidan, astma va O‘SOK bilan og‘rigan bemorlar esa bronxospazmning dastlabki belgilaridan ehtiyot bo‘lishlari kerak. Qish mavsumida shifokorlarning faol maslahatlari asoratlarning oldini oladi va kasalxonaga yotqizish darajasini pasaytiradi.

Qish mavsumida aholiga umumiy sog’liq bo’yicha tavsiyalar

Hatto surunkali kasalliklari bo‘lmagan odamlar ham profilaktik xatti-harakatlarni qabul qilishlari kerak. Aventino yetarlicha uxlash, stressni kamaytirish va iloji boricha gavjum joylardan qochish muhimligini ta’kidlaydi. Ushbu chora-tadbirlar nafaqat infeksiya xavfini kamaytiradi, balki kasal bo‘lgan taqdirda tiklanishni ham kuchaytiradi. Jamoa darajasida kasallikning oldini olish jamoaviy ishtirokni talab qiladi, chunki har bir shaxsning xatti-harakati keng tarqalish dinamikasiga ta’sir qiladi.

Jamoat salomatligiga integratsiyalashgan yondashuv

Aventino, Polgreen va JSST ma’lumotlari birgalikda tahlil qilinganda, sovuq mavsumdagi yuqumli kasalliklar haqida qatlamli tushuncha mavjudligini ko‘rsatadi. Atrof-muhit sharoitlari patogenlar uchun unumdor zamin yaratadi. Klinik haqiqatlar infeksiyalarning surunkali holatlar bilan qanday o‘zaro ta’sirlashib, og‘ir oqibatlarga olib kelishini ko‘rsatadi. Jamoat salomatligi bo‘yicha ko‘rsatmalar shaxslar va jamoalar tomonidan qabul qilinishi mumkin bo‘lgan amaliy profilaktika choralarini belgilaydi.

Ushbu integratsiya yaxlit javob berish zarurligini ta’kidlaydi. Emlash dasturlari, gigiyena kampaniyalari, ovqatlanish bo‘yicha ta’lim va surunkali kasalliklar monitoringi o‘z-o‘zidan ishlamaydi. Ular sog‘liqni saqlash tizimlari, maktablar, ish joylari va uy xo‘jaliklari bo‘yicha muvofiqlashtirilishi kerak. Hukumatlar va sog‘liqni saqlash tashkilotlari qish mavsumi avj olishini oldindan ko‘ra bilishi va shunga mos ravishda resurslar ajratishi – vaksinalar zaxirasini to‘ldirishi, shifoxonalar quvvatini kengaytirishi va jamoatchilik uchun axborot kampaniyalarini boshlashi kerak.

Shaxs darajasida mas’uliyat nafaqat shaxsiy manfaatlar uchun, balki jamoa uchun ham himoyaviy xatti-harakatlarni qabul qilishdan iborat. Sog‘lom qish mavsumi tibbiyot fani, sog‘liqni saqlash infratuzilmasi va insonlarning birgalikdagi harakatlari sinergiyasidan kelib chiqadi.

Xulosa

Sovuq mavsumda doimo yuqumli kasalliklar ko‘payib, gripp, COVID-19, bronxit, pnevmoniya kabi nafas yo‘llari kasalliklari avj oladi. Ushbu kasalliklar nafaqat o‘z-o‘zidan og‘ir, balki surunkali kasalliklarni kuchaytiradi, kasalxonaga yotqizish va o‘limga olib keladi. Aventino Medical Group (2025), Polgreen (2018) va JSST (2016) dalillari markaziy xulosaga birlashadi: mavsumiy kasalliklardan qochib bo‘lmaydi, ammo ularning ta’sirini oldini olish orqali kamaytirish mumkin.

Vaksinatsiya himoyaning tamal toshini ta’minlaydi, gigiyena qoidalari, ventilyatsiya, ovqatlanish va surunkali kasalliklarga qarshi kurash himoya qatlamlarini mustahkamlaydi. Mavsumiy qonuniyatlarni o‘zgartirib bo‘lmaydi, ammo ularning oqibatlarini boshqarish mumkin. Oldindan tayyorgarlik ko‘rish orqali – individual xatti-harakatlar, jamoatchilik ishtiroki va sog‘liqni saqlash tizimining tayyorgarligi orqali – jamiyatlar sovuq mavsumni zaiflik davridan chidamlilik davriga aylantirishi mumkin.

Edited and translated by Mashhura Qudratova and Sabina Kurbanova

Manba:

1. Aventino Medical Group. A Winter without Illness: Strategies to Stay Healthy during the Cold Season with a Focus on Chronic Diseases. 2025. Available at: https://www.aventinomedicalgroup.com/en/a-winter-without-illness-strategies-to-stay-healthy-during-the-cold-season-with-a-focus-on-chronic-diseases/
2. Polgreen, P. M. (2018). Infectious Diseases, Weather, and Climate. Clinical Infectious Diseases, 66(6), 815–817. Available at: https://academic.oup.com/cid/article/66/6/815/4773343
3. World Health Organization (WHO). Seasonal Communicable Diseases. WHO Regional Office for South-East Asia, 2016. Available at: https://iris.who.int/bitstream/handle/10665/205884/B2073.pdf;jsessionid=9F1EEF6539C6661D6D003B31E55BFF49?sequence=1