Saraton kasalligini davolash uchun gen terapiyasi o‘tmishda va bugun

Asrlar davomida saraton insoniyatning eng qo‘rqinchli kasalliklaridan biri bo‘lib kelgan. Butun dunyoda bo‘lgani kabi O‘zbekistonda ham saraton kasalligi o‘lim va kasallanishning yetakchi sababi bo‘lib qolmoqda. Har yili minglab yangi holatlar aniqlanadi. Jarrohlik, kimyoterapiya va radiatsiya kabi an’anaviy davolash usullari millionlab odamlarning hayotini saqlab qoldi. Biroq, ular ko‘pincha jiddiy nojo‘ya ta’sirlarni keltirib chiqaradi va har doim ham muvaffaqiyatli bo‘lavermaydi.

Gen terapiyasi deb nomlangan yangi ilmiy yondashuv umid baxsh etadi. Asosan o‘smalarni yo‘q qiladigan an’anaviy usullardan farqli o‘laroq, gen terapiyasi boshqacha ishlaydi. U birinchi navbatda saraton kasalligini keltirib chiqaradigan genetik xatolarni tuzatish yoki nazorat qilishga qaratilgan. Bu g‘oya dadil nazariya sifatida boshlangan bo‘lsa-da, hozirda real davolash usullariga aylandi. Hozir ko‘pchilik uni nafaqat dori-darmon, balki kelajakdagi sog‘liqni saqlashning ramzi sifatida ko‘radi.

Gen terapiyasining kelib chiqishi

Kasallikni davolash uchun genlardan foydalanish g‘oyasi birinchi marta 1970-yillarda rekombinant DNK texnologiyasi kashf etilgandan so‘ng paydo bo‘ldi. 1980-yillarning boshlariga kelib olimlar inson hujayralariga genetik materialni kiritishga qodir bo‘lgan virus vektorlarini yaratdilar. 1990-yilda AQShda birinchi marta gen terapiyasi klinik sinovdan o‘tkazildi. Tadqiqotchilar ADA-SCID deb nomlangan kam uchraydigan genetik immunitet buzilishini tuzatishga harakat qilishdi.

Onkologiyada gen terapiyasining dastlabki strategiyalari hujayralarning g‘ayritabiiy o‘sishini nazorat qilishda muhim rol o‘ynaydigan p53 kabi o‘sma supressor genlarini tiklashga qaratilgan. 2003-yilda Xitoy r53 genini tashuvchi rekombinant adenovirus Genditsinni ma’qulladi. Bu dunyodagi birinchi tijoratda mavjud bo‘lgan saraton gen terapiyasi bo‘ldi.

Ushbu yutuqlarga qaramay, dastlabki harakatlar jiddiy to‘siqlarga duch keldi. Ba’zi bemorlarda virus tashuvchilarga xavfli immunitet reaksiyalari kuzatildi. Boshqa hollarda genlarni yetkazib berish samaradorligi sezilarli natijalarga erishish uchun juda past edi. Sodda qilib aytganda, olimlar to‘g‘ri g‘oyaga ega edilar, lekin hali to‘g‘ri vositalar yo‘q edi.

Maydonni o‘zgartirgan yutuqlar

2000-yillarning boshlariga kelib, texnologik taraqqiyot gen terapiyasining istiqbollarini o‘zgartirdi. Adenoassotsiatsiyalangan viruslar (AAV) va lentiviruslar kabi xavfsizroq virus vektorlarining rivojlanishi genetik materialni inson hujayralariga aniqroq yetkazish imkonini berdi. Olimlar, shuningdek, virus bo‘lmagan usullarni, shu jumladan lipid nanozarrachalarini o‘rganishni boshladilar, ular keyinchalik mRNK vaksinalarining muvaffaqiyatida hal qiluvchi rol o‘ynadi.

Ehtimol, eng inqilobiy yutuq genomni tahrirlash vositalarining, ayniqsa CRISPR-Cas9 ning paydo bo‘lishi bilan sodir bo‘ldi. Birinchi marta 2012-yilda sutemizuvchilar hujayralarida qo‘llanilgan ushbu texnologiya tadqiqotchilarga DNKni misli ko‘rilmagan aniqlik bilan kesish va o‘zgartirish imkonini berdi. Kundalik tilda CRISPR deyarli “GPS bilan genetik qaychi” kabi ishlaydi va kerakli joyni kesadi.

Yana bir bosqich CAR-T hujayra terapiyasining rivojlanishi bo‘ldi, bu gen terapiyasining bir shakli bo‘lib, bemorning o‘ziga xos saraton antigenlariga qaratilgan T limfotsitlarini qayta dasturlaydi. 2017-yilda AQSH Oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi (FDA) tomonidan leykemiya va limfomaning ayrim turlari uchun tasdiqlangan CAR-T terapiyasi boshqa barcha variantlarni tugatgan bemorlarda ajoyib remissiya ko‘rsatkichlarini keltirib chiqardi. Oilalar uchun bu ko‘pincha barcha umidlar yo‘qolganida mo‘jizadek tuyulgan.

Onkologiyada ilovalarni taqdim etish

Bugungi kunda gen terapiyasi yagona yondashuv emas, balki strategiyalar spektridir. Umuman olganda, ularni uch toifaga birlashtirish mumkin:

Genlarni qo‘shish yoki almashtirish, bunda nuqsonli yoki yetishmayotgan genni to‘ldirish uchun sog‘lom gen kiritiladi.

Genlarni ovozsizlantirish yoki tahrirlash, bunda zararli genlar o‘chiriladi yoki tuzatiladi.

Hujayra asosidagi gen terapiyasi, bunda bemor hujayralari tanadan tashqarida o‘zgartiriladi va keyin saraton bilan kurashish uchun qayta kiritiladi.

CAR-T terapiyasi eng keng qo‘llaniladigan misol bo‘lib qolmoqda, butun dunyo bo‘ylab minglab bemorlar qon saratonidan davolanmoqda. Boshqa ilovalar klinik sinovlarda, jumladan glioblastoma, melanoma va o‘pka saratoni uchun gen terapiyasida qo‘llaniladi. Har bir klinik sinov nafaqat olimlar uchun ma’lumot, balki javob kutayotgan bemorlar uchun ham yangi imkoniyatdir.

Shu bilan birga, gen terapiyasi boshqa davolash usullari bilan birlashtirilmoqda. Masalan, o‘sma hujayralarini kimyoterapiya yoki nurlanishga sezgir qiladigan genlarni kiritish istiqbolli ekanligini ko‘rsatdi. Shunga o‘xshab, onkologik viruslar – saraton hujayralarini tanlab yuqtirish va o‘ldirish uchun yaratilgan viruslar – virusologiya va genetikaning ajoyib kesishmasidir. Bunday terapiyalardan biri talimogen laherparepvec (T-VEC) allaqachon melanomada tasdiqlangan. Bu shuni anglatadiki, kelajakda bemorga nisbatan samaraliroq va yumshoqroq muolajalar bo‘lishi mumkin.

Muammolar va cheklovlar

Va’da berishiga qaramay, gen terapiyasi to‘siqlardan xoli emas. Eng dolzarb masala – tannarx. CAR-T terapiyasi, masalan, har bir bemor uchun 350 000 dollardan oshishi mumkin. Bu ularni aksariyat sog‘liqni saqlash tizimlari, ayniqsa past va o‘rta daromadli mamlakatlarda qo‘l yetmas darajaga olib chiqadi. Ko‘plab oilalar uchun bu narx davolanishni erishib bo‘lmaydigan orzuga o‘xshatadi.

Xavfsizlik yana bir muhim masala hisoblanadi. Genlarni kiritish yoki tahrirlash kutilmagan oqibatlarga olib kelishi mumkin, jumladan, yangi sog‘liq muammolarini keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan maqsadsiz mutatsiyalar xavfi mavjud. Yetkazib berish usullari takomillashgan bo‘lsa-da, davolovchi genlarning kerakli hujayralarga yetarli miqdorda yetib borishini ta’minlash hamon qiyin.

Me’yoriy va axloqiy savollar ham o‘z yechimini topmagan. Bu ilg‘or davolash usullaridan kimlar foydalanishi kerak? Ularni resurslari teng bo‘lmagan aholi qatlamlari orasida qanday adolatli taqsimlash mumkin? Genomni tahrirlash vositalaridan noto‘g‘ri foydalanishning oldini olish uchun qanday himoya choralari zarur? Bular mavhum bahslar emas, balki haqiqiy bemorlarga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan qarorlardir.

Kelajak istiqbollari

Bu qiyinchiliklarga qaramay, onkologiyada gen terapiyasining kelajagi juda yorqin ko‘rinadi. Olimlar allaqachon har bir bemor uchun alohida emas, balki ommaviy ishlab chiqarilishi mumkin bo‘lgan “tayyor” CAR-T terapiyalarini yaratmoqdalar. Bu esa xarajatlarni kamaytirishi va davolanish imkoniyatlarini kengaytirishi mumkin. CRISPR texnologiyasidagi yutuqlar, jumladan, asosiy muharrirlar va priming muharrirlari kabi yangi variantlar yanada aniqroq va xavfsizroq natijalarni va’da qilmoqda.

Uzoq muddatli istiqbolda gen terapiyasi haqiqatan ham shaxsga yo‘naltirilgan onkologiyani amalga oshirishi mumkin. Tasavvur qiling: shifokor bitta bemorning o‘smasi DNKsiga aynan moslashtirilgan davolash usulini ishlab chiqmoqda. Bu bir paytlar faqat ilmiy fantastikada tasvirlanadigan holat edi, endi esa u qo‘l yetadigan darajada yaqin.

O‘zbekiston kabi mamlakatlar uchun asosiy vazifa salohiyatni oshirishdir – mutaxassislarni tayyorlash, laboratoriyalarga sarmoya kiritish va xalqaro ilmiy markazlar bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yish. Shunday qilib, gen terapiyasi vaqt o‘tishi bilan jarrohlik va kimyoterapiya qatorida saratonni davolashning standart usullaridan biriga aylanishi mumkin. Bugun qilingan sa’y-harakatlar O‘zbekistondagi kelajak avlodlarga foyda keltirishi shubhasiz.

Xulosa

Gen terapiyasi nazariyadan amaliyotgacha uzoq yo‘lni bosib o‘tdi. Yigirmanchi asr oxirida tajribaviy g‘oya sifatida boshlangan narsa bugun saraton kasalligiga qarshi kurashda haqiqiy vositaga aylandi. Uning rivojlanishi oson kechmadi – dastlabki muvaffaqiyatsizliklar, xavfsizlik muammolari va texnik cheklovlar uning taraqqiyotini sekinlashtirdi. Shunga qaramay, har bir qiyinchilik yangi ixtirolarni keltirib chiqardi: xavfsizroq vektorlar, CRISPR kabi aniqroq tahrirlash vositalari va bemorlar holatini yaxshilayotgan CAR-T hujayra terapiyasi kabi davolash usullari yaratildi.

Bugungi kunda gen terapiyasi fan va tibbiyotning chorrahasida turibdi. O‘zbekiston kabi saraton kasalligi aholi salomatligining asosiy muammosi bo‘lib qolayotgan mamlakatlarda uning salohiyati hayotni tubdan o‘zgartirishi mumkin. Agar sarmoya, ilmiy tadqiqotlar va hamkorlik qo‘llab-quvvatlansa, genga asoslangan davolash usullari tez orada odatiy onkologik yordamning ajralmas qismiga aylanishi mumkin.

Pirovardida, gen terapiyasi nafaqat saraton kasalligiga qarshi kurashish, balki bemorlarga uzoqroq, sog‘lomroq va umidga to‘la hayot kechirish imkoniyatini berishdir.

Edited by Mashhura Qudratova and Azim Egamberdiev 

Manba:

1. WHO – https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cancer    
2. NCI: https://www.cancer.gov/about-cancer/treatment/types/gene-therapy  
3. Nature Reviews Cancer: https://www.nature.com/nrc/  
4. The Lancet Oncology : https://www.thelancet.com/journals/lanonc/