Genetik tekshiruv va DNK tahlilining afzalliklari va kamchiliklari

Genetik test va DNK profillashning afzalliklari va kamchiliklarini batafsil ko‘rib chiqishdan oldin, genetik test va DNK profillash nima ekanligini qisqacha tushuntirib o‘tmoqchiman.

Sodda qilib aytganda, genetik test kasallikni aniqlash, xavfni baholash yoki genetik tuzilishni o‘rganish uchun inson DNKsidagi o‘zgarishlarni aniqlaydi. DNK profillash (DNK barmoq izi deb ham ataladi) esa shaxsni aniqlash, otalikni belgilash kabi oilaviy aloqalarni o‘rnatish yoki jinoyat sodir etilgan joyga bog‘lash uchun shaxsning noyob DNK naqshini yaratadi. Ikkala usul bir-biridan farq qilsa-da, o‘zaro bog‘liq, chunki genetik test ma’lum kasalliklar genlarini tekshirsa, DNK profillash noyob barmoq izini yaratish uchun DNKning o‘zgaruvchan qismlariga e’tibor qaratadi. Garchi ular juda foydali tuyulsa-da, bunday sinov yoki profildan o‘tayotgan shaxslarga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu bilan birga, ularning sezilarli afzalliklari ham bor.

Kamchiliklari:

Gen testi:

Hissiy ta’sir – Hech kim genlarni shunchaki qiziqish uchun tekshirtirmaydi, shunday emasmi? Har bir odamda bunday testdan o‘tish uchun jiddiy sabab bor: ba’zilarida kasallikning dastlabki belgilari paydo bo‘lgan bo‘lsa, boshqalar homiladorlik paytida tekshiruvdan o‘tishadi. Tabiiyki, hamma ijobiy natija kutadi. Shuning uchun, test o‘tkazishga qaror qilishdan to natijalarni olgunga qadar bo‘lgan davr odamlarni tashvish va tushkunlikka soladi. Bu holat ijobiy natija olinmaguncha davom etadi. Oqibatda, bu surunkali og‘riqlar, yurak kasalliklari, qandli diabet va insultlarga ham sabab bo‘lishi mumkin.

Potensial kamsitish – Triple-x sindromi, Terner sindromi, 18 va 13-trisomiya kabi genetik kasalliklar tashxisi qo‘yilganlarning tibbiy yozuvlari albatta sog‘liqni saqlash daftarlariga yozib qo‘yiladi. Natijada, ular ishga kirayotganda umumiy tibbiy ma’lumotnomasidagi yozuvlar tufayli rad etilishi mumkin. Masalan, 13-trisomiya bilan kasallangan odamlar tug‘ma nuqsonlar, og‘ir aqliy zaiflik va umrning keskin qisqarishi tufayli deyarli ishlay olmaydilar. Ehtimol, DNK testidan so‘ng salbiy natija olish ma’lum bir ishga joylashishni qiyinlashtirishi mumkin.

DNK tahlili orqali shaxsni aniqlash:

Ma’lumotlar xavfsizligi va noto‘g‘ri foydalanish – Hamma, hatto mashhur insonlar ham shaxsiy hayotini himoya qilishni xohlaydi. Shu sababli, ma’lumotlar bazalarida DNK namunalarini saqlash xakerlik hujumlari, ma’lumotlarni o‘g‘irlash yoki hokimiyat organlari tomonidan fuqarolarni kuzatish uchun noto‘g‘ri foydalanish xavfini tug‘diradi. Aniq bo‘lgan narsa shuki, xaker shaxsning genetik ma’lumotlaridan pul yoki imtiyozlar evaziga maxfiy ma’lumotlarni oshkor qilish bilan tahdid qilishi mumkin. Bu otasizlik, yashirin kasalliklar yoki ilgari noma’lum bo‘lgan qarindoshlarni fosh etishni o‘z ichiga olishi mumkin.

Oilaviy DNK tahlili xavflari – Oilaviy DNK tekshiruvi gumonlanuvchiga aloqador begunoh shaxslarni aniqlash orqali “soxta natijalar”ga olib kelishi mumkin. Bu esa nohaq ayblovlar va undan foydalanish bo‘yicha yagona siyosat yo‘qligidan xavotir uyg‘otadi. Boshqacha aytganda, umuman aybsiz odamni jinoyat yoki boshqa nojo‘ya xatti-harakatda ayblash ehtimoli bor. Buning qanday sodir bo‘lishini bilmoqchimisiz? Mana: DNK dalillarini to‘plash, qayta ishlash va tahlil qilishdagi xatolar ifloslanishga olib kelishi mumkin. Namuna tezkor xodim, laborant yoki hatto shu laboratoriyadagi boshqa namunadan ifloslanishi mumkin. Natijada jinoyatga aloqasi bo‘lmagan odamni jinoyatchi sifatida ko‘rsatishi mumkin.

Afzalliklari:

Gen testi:

Erta bosqichda kasallikni aniqlash – Agar sizda ma’lum bir turdagi genetik kasallik borligini u to‘liq rivojlanishidan oldin bilsangiz, nima qilgan bo‘lardingiz? Ishonchim komilki, uni yanada rivojlanishining oldini olish uchun qo‘lingizdan kelgancha harakat qilgan bo‘lardingiz. Menimcha, bu hammaga taalluqli. DNK testlari genetik kasalliklarni aniqlashi mumkin, bu esa erta davolanishni imkon qadar tezroq boshlashga imkon beradi.

Salomatlik qarorlari – DNK testlaridagi ma’lumotlar odamlarga sog‘liqni saqlash va turmush tarzini o‘zgartirish, masalan, ovqatlanish va jismoniy faollik haqida asosli qarorlar qabul qilishga yordam beradi. Ko‘p yillar davomida harakatsiz turmush tarzi kechirgan va nosog‘lom ovqatlanganlar, o‘zlarida ma’lum bir turdagi kasallik borligini anglaganlaridan so‘ng, bunday zararli odatlarni tashlashlari kerak. Natijada, bu jamiyatda sog‘lom muhitni shakllantiradi.

DNK tahlili orqali shaxsni aniqlash:

Otalikni aniqlash – Ko‘pchilik bolaning haqiqiy yoki biologik ota-onasini aniqlash uchun DNK tahlilidan foydalanadi. Boshqacha qilib aytganda, DNK profillash ota-onalik munosabatlarini tasdiqlash yoki inkor etish uchun ishlatilishi mumkin. Bu vasiylik, bolani moddiy ta’minlash va immigratsiya masalalarini hal qilishga yordam beradi. Bu, shubhasiz, bolalarga o‘z ota-onasini aniq bilish va ular bilan yashash imkonini beradi. Hozirgi kunda, ayniqsa AQShda, ota-onalardan biri bolaning tug‘ma ota-onasi bo‘lsa ham, ota-onalar bolaning vasiyligini olish uchun tortishayotgani sababli bolalar ko‘pincha ruhiy azob chekishmoqda.

Qoldiqlarni aniqlash – Ba’zi hollarda, masalan, urushlar yoki tabiiy ofatlar paytida DNK inson qoldiqlarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Qadimiy narsalarni topish va tahlil qilish orqali ularning nima ekanligini va qachon mavjud bo‘lganligini aniqlash ham xuddi shunday bo‘lib, bu tarixni yanada boyitishga xizmat qiladi.

Xulosa:

Genetik testlar va DNK profilining afzalliklari va kamchiliklarini e’tiborga olgan holda, men shaxsan aytamanki, bu ikki ilmiy narsa yuzlab, balki minglab odamlar hayotini yaxshi tomonga o‘zgartirmoqda. Ko‘rinib turibdiki, hamma narsaning past-balandi bo‘ladi.

Edited and translated by Madina Bakhshullaevna

Havolalar

1. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC1483893/
2. https://www.bmj.com/content/316/7132/693.short
3. https://psycnet.apa.org/record/2002-01415-022
4. http://dmort4.com/DMORT4/resources/NITSF_DNA_16100756.pdf

https://www.jstor.org/stable/24099013