Issiq havo miyaga qanday ta’sir qiladi?

Issiq to‘lqinlar faqat tanani qiynamaydi

Issiq yoz kunlarini ko‘z oldimizga keltirsak, ko‘pincha terlab ketish, quyoshda kuyish yoki sovuq ichimlikka bo‘lgan ehtiyojni eslaymiz. Ammo issiq ob-havo faqat noqulaylik tug‘dirmaydi — u miyamizning ishlashiga ham ta’sir qiladi. Olimlar aniqlashicha, yuqori harorat xotira, kayfiyat, qaror qabul qilish jarayoni va uzoq muddatli miya salomatligiga jiddiy zarar yetkazishi mumkin.

Bugungi kunda bu xavf har qayerda kuzatilmoqda: sinf xonalaridan tortib gavjum shahar ko‘chalarigacha, dalalarda ishlayotgan dehqonlardan tortib konditsionerli ofislardagi xodimlargacha. Termometr ko‘tarilgani sari ruhiy tiniqlik va hissiy barqarorlik uchun xavf ham ortib boradi.

Harorat va tafakkur: Nega fikrlash sekinlashadi?

Miya barqarorlikni yaxshi ko‘radi va eng asosiysi — doimiy ichki haroratni talab qiladi. Tashqi havo qizib ketganda, tana sovush uchun ko‘proq ishlaydi: qon teriga oqadi, ter ajraladi, yurak tezroq uradi. Natijada miyaga kamroq qon va kislorod boradi. Bu esa tafakkur tezligini sekinlashtiradi.

Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, 32°C dan yuqori haroratda imtihon topshirgan talabalar sovuq kunlardagiga nisbatan 14% pastroq natija ko‘rsatgan va 11% ko‘proq imtihondan yiqilgan. Bu faqat noqulaylik emas — tana haroratidagi kichik o‘zgarishning o‘zi ham diqqatni jamlashni qiyinlashtiradi, reaksiya tezligini pasaytiradi va muammo yechish qobiliyatini susaytiradi.

Ish joylarida ham shunga o‘xshash ta’sir kuzatilgan. Masalan, 22°C da xodimlarning unumdorligi eng yuqori bo‘lsa, xona harorati atigi 8 darajaga ko‘tarilganda ishlab chiqarish 9% ga kamaygan. Tasavvur qiling, minglab odamlar xatolar ko‘proq qilsa, vazifani bajarish uchun ko‘proq vaqt sarflasa yoki shunchaki charchoq tufayli e’tiborini jamlay olmasa — bu katta iqtisodiy yo‘qotishlarga olib keladi.

Issiq ob-havo miyaning ayrim qismlariga ham bevosita ta’sir qiladi. Masalan, o‘qish va xotirani boshqaruvchi gipokampus faoliyati buziladi. Olimlar uzoq muddatli issiqlik miyaning “harorat sezgichlari” — TRPV4 kanallarini izdan chiqarishini, neyronlar orasidagi elektr signallarini buzishini va yallig‘lanishni kuchaytirib, hujayralarni shikastlashi mumkinligini aniqlashgan.

Issiq va kayfiyat: Nega jahlimiz tez chiqadi?

Agar siz issiq to‘lqin davrida o‘zingizni asabiy yoki jizzaki his qilgan bo‘lsangiz, bu tasodif emas. Yuqori harorat miya ichidagi amigdala — hissiyotlarni boshqaruvchi markazni ortiqcha qo‘zg‘atadi. Bundan tashqari, kayfiyatni nazorat qiluvchi serotonin va dopamin kabi neyrotransmitterlar ham izdan chiqadi.

Masalan, The Lancet jurnalida chop etilgan tadqiqot 4 milliard tvitni tahlil qilib, eng issiq kunlarda (42–45°C) nafrat so‘zlari 22% ga oshganini ko‘rsatgan. Psixologik tadqiqotlar ham shuni tasdiqlaydi: issiq odamning o‘zini nazorat qilish qobiliyatini pasaytiradi, tajovuzkorlikni oshiradi va odamlarni boshqalarga hujum qilishga moyil qiladi — bu internetda ham, hayotda ham ko‘rinadi.

Issiq–uyqusizlik–stress aylanishi

Issiq faqat kunduzi emas, tunda ham tinchlik bermaydi. “Tropik tunlar”da, ya’ni havo 20°C dan past tushmagan kechalarda, tana chuqur va sifatli uyqu uchun yetarlicha soviy olmaydi. Bu esa ertasi kuni diqqatni jamlashni, hissiyotlarni boshqarishni va stressni yengishni qiyinlashtiradi. Natijada, odam yana yaxshi uxlay olmaydi. Shunday qilib, issiq uyquni buzadi, uyqusizlik ertangi kunni og‘irlashtiradi, keyingi issiq esa yanada chidab bo‘lmas bo‘lib qoladi.

Doimiy uyqusizlik kayfiyat va energiyani boshqaruvchi gormonlarni ham buzadi. Vaqt o‘tishi bilan bu tashvish, tushkunlik va toliqishga olib kelishi mumkin.

Nevrologik holatlar va qo‘shimcha xavflar

Issiq ob-havo ayniqsa ba’zi nevrologik kasalliklarga chalingan odamlar uchun xavfliroq. Epilepsiya, tarqoq skleroz (MS) va migren bilan og‘rigan bemorlar issiqda alomatlari og‘irlashganini tez-tez sezishadi.

Masalan, epilepsiyada issiq va suvsizlanish miyaning bardoshlilik darajasini pasaytiradi. Braziliyada o‘tkazilgan tadqiqotga ko‘ra, havo 26°C dan har bir darajaga ko‘tarilganda epilepsiya sababli shifoxonaga yotqizilishlar 4,3% ga oshgan. Bu ta’sir, ayniqsa, issiqning ikkinchi kunida kuchliroq bo‘lgan.

MS kasalligida tana haroratining hatto ozgina ko‘tarilishi ham nerv signallarining o‘tishini sekinlashtiradi. Migrenli odamlar esa issiqda bosh og‘riqlari tez-tez va og‘irroq bo‘lishidan shikoyat qilishadi.

Bundan tashqari, ayrim dori vositalari ham xavfni kuchaytiradi. Antidepressantlar, antipsixotiklar yoki kayfiyatni boshqaruvchi dorilar tananing haroratni nazorat qilish yoki chanqoqni sezish qobiliyatini susaytiradi. Natijada odam haddan tashqari qizib ketishi mumkin, ammo buni o‘zi ham sezmaydi.

Nega hamma birdek aziyat chekmaydi?

Issiq ob-havoning zararli ta’siri hamma uchun bir xil emas. Qishloq joylarida yoki daromadi past hududlarda yashovchi odamlar ko‘pincha konditsioner yoki soyali jamoat joylaridan foydalana olmaydi. Keksa odamlar esa tanani sovutish qobiliyatini yillar davomida yo‘qotgani uchun issiqdan ko‘proq zarar ko‘radi.

2023-yilda AQShda o‘tkazilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, issiqqa uzoq muddat ta’sir qilish qora tanli va daromadi past mahallalarda yashovchilarda kognitiv pasayish jarayonini tezlashtiradi. Bu ularning butun umri davomida to‘plangan surunkali stress va sovutish imkoniyatlarining yetishmasligi bilan izohlanadi.

Butun dunyoda ham daromad tengsizligi issiqdan aziyat chekishda muhim rol o‘ynaydi. Eng past daromadli qatlamdagilar issiq to‘lqinlarga eng boy qatlamdagilarga qaraganda 40% ko‘proq duch keladi. Agar hozirdan chora ko‘rilmasa, 2050-yilga kelib 4 milliard odam konditsionersiz qolishi mumkin.

Hayotdan hikoyalar

Ilmiy ma’lumotlar real hayotiy misollar bilan yanada ta’sirliroq bo‘ladi. Hindistonning qishloq hududida dehqon Chhaya Gaikwad yozda 44°C haroratda dalada ishlashda davom etgan. U o‘zini chidashga qodirman deb o‘ylagan, lekin jismoniy zo‘riqish tufayli noto‘g‘ri qarorlar qabul qilgan, hosilni bozorga vaqtida olib chiqmay, ming dollardan ko‘proq zarar ko‘rgan.

Xuddi shu qishloqda yashovchi Sunil Varekar esa epilepsiyadan aziyat chekadi. U shunday deydi: “Harorat 40°C dan oshishi bilanoq, tutqanoqlarim tezlashishini bilaman.” U konditsionersiz qolsa, sog‘lig‘i ham, hosili ham xavf ostida qoladi. Bu esa ko‘plab qishloq ishchilari uchun ikki karra yukdir.

Miyani issiqdan himoya qilish yo‘llari

Yaxshi xabar shundaki, oddiy odatlarni o‘zgartirish orqali miyani issiqning zararidan asrash mumkin.

• Tez-tez suv iching — suv eng yaxshi ichimlik, alkogol va kofeinni kamaytiring.
  
• Eng issiq paytlarda salqin joylarda bo‘ling — konditsionerli xonalar, soyali parklar yoki suv bo‘yida.
  
• Yengil, nafas oladigan kiyim kiying.
  
• Og‘ir ishlarni ertalab yoki kechki salqin paytlarga qoldiring.
  
• Ventilyator, sovuq kompress yoki nam sochiqdan foydalaning.
  
• Uyqu uchun sharoit yarating: yengil yostiq-jildlar, qorong‘i xona va uxlashdan oldin xonani salqinlashtirish.
  
• Issiqdan ko‘proq aziyat chekadiganlarga — keksa yoshdagilar, surunkali kasalligi borlar yoki issiqqa ta’sir qiluvchi dori ichayotganlarga e’tibor bering.
  

Nega bu masala hozir muhimroq?

Iqlim o‘zgarishi tufayli ekstremal issiq tobora tez-tez va kuchliroq kuzatilmoqda. Olimlar 2024-yilni tarixdagi eng issiq yil deb atashdi — dunyo aholisining 84% i yil davomida kamida 31 kun davomida issiq to‘lqinni boshdan kechirdi.

Ilmiy xulosalar aniq: issiq faqat jismoniy sog‘liqka emas, balki fikrlash, o‘rganish va hissiyotlarni boshqarish qobiliyatiga ham zarar yetkazadi. Shuning uchun o‘zimizni issiqdan himoya qilish nafaqat qulaylik uchun, balki uzoq muddatli miya salomatligi uchun ham zarur.

Manba:

1. El País. (2024, July 23). Do neurons melt? How extreme temperatures affect the functioning of the brain. https://english.elpais.com/science-tech/2024-07-23/do-neurons-melt-how-extreme-temperatures-affect-the-functioning-of-the-brain.html 
2. Foster, C. (2025, May 1). What hot weather does to your brain, and why you feel so irritated. The Independent. https://www.independent.co.uk/life-style/health-and-families/uk-weather-heat-temperature-brain-b2743062.html 
3. Ioannou, L. (2025, March 19). How rising temperatures affect the human brain. Chemical & Engineering News, 103(8). https://cen.acs.org/biological-chemistry/neuroscience/The-heat-trap/103/i8
4. Huang, H.-B., & National Defense Medical Center. (2021). Heat exposure and hippocampal function. BMJ Open, 11(7), e049160. https://doi.org/10.1136/bmjopen-2021-049160 
5. CogniFit. (2024, August 23). The impact of extreme heat on mental health. https://blog.cognifit.com/how-extreme-heat-affects-mental-health 
6. Allder, S. (2025, May 1). Hot weather and neurological health. In C. Foster (Ed.), The Independent.
7. The Lancet. (2022). Heat waves and aggression. The Lancet Planetary Health, 6(8), e656–e664. 
8. Leuck, J. (2024, July 31). High temps aren’t just bad for the Earth — they affect your brain too. Verywell Mind. https://www.verywellmind.com/how-does-extreme-heat-affect-your-brain-8684875 
9. Zhang, Y., et al. (2023). Heat and epilepsy-related hospitalizations in Brazil. Urban Climate, 48, 101497. https://doi.org/10.1016/j.uclim.2023.101497 
10. Choi, E., et al. (2023). Exposure to extreme heat and cognitive decline by race and socioeconomic status. Journal of Epidemiology & Community Health, 77(11), 701–708. https://doi.org/10.1136/jech-2023-220675 
11. Mills, B. (2020, August 26). Is cognitive function affected by hot weather? Alzheimer’s Drug Discovery Foundation. https://www.alzdiscovery.org/cognitive-vitality/blog/is-cognitive-function-affected-by-hot-weather