Annotatsiya
Agar Parkinson kasalligiga qarshi qo‘llaniladigan dori vositasi bemorda qimor o‘ynashga qaramlikni uyg‘otsa-chi? Bu savol shifokorlarni ancha yillardan beri o‘ylantirib kelmoqda. Parkinsonni davolashda qo‘llanadigan ayrim dorilar ba’zi odamlarda kuchli va to‘sib bo‘lmaydigan xatti-harakatlarga — xususan, qimorga mukkasidan ketishga olib kelishi mumkin. Ushbu maqolada aynan nima sodir bo‘layotgani, kimlar ko‘proq xavf ostida ekani, qanday belgilarni erta sezish kerakligi va qanday yordam choralarini ko‘rish mumkinligi oddiy va tushunarli tarzda bayon qilinadi.
Parkinson dorilari va nazoratsiz xatti-harakatlar: qanday bog‘liqlik bor?
Parkinson kasalligida qo‘llanadigan asosiy dorilar dopamin miqdorini oshirish orqali qattiqlik, sekinlik va titroqni yengillashtiradi. Ammo dopamin faqat harakatni boshqaruvchi kimyoviy modda emas, u miyamizning “mukofot tizimi”ni ham faol ishlatadi — ya’ni yoqimli natija bergan xatti-harakatni miyaga mustahkamlab qo‘yadi.
Ayrim bemorlarda dopaminga ta’sir qiluvchi dorilar ushbu tizimni haddan tashqari sezgir qilib qo‘yadi. Natijada kuchli va qayta-qayta takrorlanadigan istaklar paydo bo‘ladi. Bu holat tibbiyotda impulsni nazorat qila olmaslik buzilishi (Impulse Control Disorder — ICD) deb ataladi.
Parkinson Jamg‘armasining ma’lumotiga ko‘ra, dopamin reseptorlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiluvchi dorilarni (ya’ni dopamin agonistlari) ichayotgan bemorlarning oltidan biri shunday muammoga duch keladi. Harakat buzilishlari jamiyati ham buni tasdiqlab, Parkinson bilan og‘riganlarning 10–20 foizi nazoratsiz xatti-harakatlarga, jumladan qimorga ruju qo‘yishi mumkinligini qayd etadi.
Nega aynan qimor?
Qimor o‘yinlari tez va oldindan kutilmagan mukofot beradi. Dopamin tizimi dorilar ta’sirida “kuchayib” qolganida, bu kichik yutuqlar miya uchun o‘ta jozibador bo‘lib tuyuladi. Shu sababli bemor pul yo‘qotayotganini bilsa ham, yana o‘ynashga intiladi. Bu jarayon vaqt o‘tishi bilan to‘xtatib bo‘lmaydigan odatga aylanadi.
Shifokorlar ta’kidlashicha, qimor o‘ynash bilan eng kuchli bog‘liqlik dopamin agonistlari (masalan, pramipeksol, ropinirol, rotigotin) qabul qilinayotganida kuzatiladi.
Kimlar ko‘proq xavf ostida?
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, quyidagi omillar xavfni oshiradi:
- Parkinson kasalligi nisbatan yoshlikda boshlangan bo‘lsa
- Erkak jins vakillari
- Shaxsiy yoki oilaviy tarixda qimor, spirtli ichimlik yoki boshqa qaramlikka moyillik mavjud bo‘lsa
- Dori-darmonlarni uzoq muddat va yuqori dozada qabul qilish
Qanday belgilarni payqash kerak?
- Yangi yoki kuchayib borayotgan qimor o‘ynash istagi (onlayn yoki jonli)
- Rejalashtirilganidan ko‘proq vaqt yoki pul sarflash, qarz yoki tranzaksiyalarni yashirish
- Yutqazilgan pulni qaytarishga urinib qolish, to‘xtatishga uringanda asabiylashish
- Yaqinlar ogohlantirsa, buni jiddiy qabul qilish kerak, chunki bemor ko‘pincha bu istaklarni yashiradi
Nima yordam beradi?
Eng samarali usul — shifokor bilan dori-darmonlarni qayta ko‘rib chiqish. Odatda, qimor o‘ynashga ko‘proq ta’sir qilayotgan dori (ko‘pincha dopamin agonisti) kamaytiriladi yoki almashtiriladi. Buni faqat mutaxassis nazorati ostida amalga oshirish mumkin, chunki dorini keskin to‘xtatish xavfli.
Shuningdek, oddiy amaliy choralar yordam beradi:
- Qimor saytlarida cheklovlar va vaqt “pauzasi” o‘rnatish
- Bank hisobini yaqin va ishonchli odam nazorat qilishi
- Kazino yoki qimor ilovalaridan uzoqroq turish
- Zarur hollarda qisqa muddatli psixologik maslahat yoki qo‘shimcha dori qo‘llash
Xulosa
Parkinson kasalligida qo‘llanadigan ba’zi dopamin ta’siridagi dorilar ayrim bemorlarda nazoratni yo‘qotib, qimor o‘ynash kabi xatti-harakatlarni kuchaytirishi mumkin. Bu — ma’lum va boshqarilishi mumkin bo‘lgan nojo‘ya ta’sir. Uni erta aniqlash va shifokor bilan hamkorlikda dori rejimini o‘zgartirish, moliyaviy xavfsizlik choralarini ko‘rish orqali sog‘liq va moliyaviy barqarorlikni saqlab qolish mumkin.
Manba:
1. Parkinson’s Foundation — “Impulse Control.” Overview for patients; notes “one in six” on dopamine agonists.
2. American Parkinson Disease Association — “Impulse Control Disorders.” What ICDs are and why they’re linked to Parkinson’s medicines; practical tips.
3. International Parkinson and Movement Disorder Society — Patient sheet on ICDs. Short facts include prevalence estimates (10–20%) and uncontrolled gambling.
4. APDA (2024) — “Impulsive-compulsive behaviors in Parkinson’s disease.” Plain-language update; treatment focus and medication tapering cautions.
5. Narrative/Review (2021, PMC) — “Impulse Control Disorders in Parkinson’s Disease.” Research overview on medications and risk modifiers (open access).
