Miyaga ijtimoiy tarmoq ta’siri: zamonaviy yondashuv

Annotatsiya

Ijtimoiy tarmoqlar XXI asrda inson muloqoti, madaniyati va fikrlashini shakllantiruvchi eng kuchli omillardan biriga aylandi. Bugungi kunda dunyo bo‘yicha 4,9 milliarddan ortiq faol foydalanuvchi mavjud bo‘lib, Facebook, Instagram, TikTok va X (sobiq Twitter) kabi platformalar nafaqat muloqot tarzimizni, balki miyamiz axborotni qanday qabul qilishi, saqlashi va eslab qolishini ham tubdan o‘zgartirdi.

Kognitiv fan nuqtayi nazaridan ijtimoiy tarmoqlar ikki tomonlama ta’sirga ega: ular o‘rganish jarayonini kuchaytirishi, ma’lumotga kirishni kengaytirishi va ijodiy muammolarni hal qilishga yordam berishi mumkin. Shu bilan birga, ular diqqatni qisqartirishi, tafakkurni bo‘laklab yuborishi va miyadagi mukofot yo‘llarini o‘zgartirishi ham mumkin. Ushbu maqolada neyrofan, psixologiya va xulq-atvor tadqiqotlariga asoslanib, ijtimoiy tarmoqlarning kognitiv ta’sirlari ko‘rib chiqiladi.

Kirish

So‘nggi yigirma yil ichida ijtimoiy tarmoqlar tor doiradagi muloqot vositasidan global hodisaga aylandi. 2024-yilga kelib, dunyo aholisining 61 foizi ijtimoiy tarmoqlardan foydalanmoqda, odamlar kuniga o‘rtacha 2 soat 30 daqiqadan ortiq vaqtini shu platformalarda o‘tkazadi.

Ko‘p bahs-munozaralar ijtimoiy tarmoqlarning siyosiy yoki ijtimoiy oqibatlariga qaratilgan bo‘lsa-da, ular inson tafakkuriga bevosita qanday ta’sir ko‘rsatishi haqida uncha ko‘p gapirilmagan. Aslida esa ijtimoiy tarmoqlar neyroplastiklik — miyadagi nerv yo‘llarining moslashuvchanligi orqali e’tibor, xotira va qaror qabul qilish jarayonlariga ta’sir qiladi.

Eng qiziq tomoni, ijtimoiy tarmoqlar dopamin tizimini — zavq va mukofot hissini boshqaruvchi neyro-mexanizmlarni faollashtiradi. “Layk”lar, izohlar va obunachilar ko‘rinishidagi rag‘batlar miyada xuddi qimor yoki ayrim moddalar kabi kuchli zavq yo‘llarini ishga soladi.

Kognitiv fan nuqtayi nazari

Kognitiv fan psixologiya, neyrofan, tilshunoslik, sun’iy intellekt va falsafani birlashtiruvchi ilmiy soha bo‘lib, inson tafakkurining qanday ishlashini o‘rganadi. Ijtimoiy tarmoqlar bu jarayonlarga bevosita ta’sir qiladi.

Masalan, Attentional Control Theory (Eysenck, 2007) shuni aytadiki, inson diqqatining imkoniyati cheklangan. Ijtimoiy tarmoqlar esa algoritmlar orqali e’tiborni doimiy tortib turadi. Har bir yangi bildirishnoma yoki vizual material miyani qo‘zg‘atadi, ammo bu uzoq muddatli vazifalarda diqqatni jamlash qobiliyatini susaytiradi.

Xotira ham o‘zgaradi. “Google effekti” deb ataladigan hodisa bor: odamlar internetda ma’lumotni topish mumkinligini bilsa, uni o‘z xotirasida saqlashga kamroq harakat qiladi. Demak, biz faktlarning o‘zini emas, balki ularni qayerdan topish mumkinligini eslab qolishga ko‘proq moyilmiz.

Mukofot tizimi ham faol bo‘ladi. Layk yoki kuzatuvchi olish nucleus accumbens deb ataladigan miya markazini faollashtiradi — bu markaz qimor o‘yinlarida ham ishtirok etadi. Shu bois ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish ko‘pincha odatga, hatto qaramlikka aylanadi.

Ijobiy ta’sirlar

• Bilim olish imkoniyati. YouTube, LinkedIn Learning yoki ta’limiy Instagram sahifalari mikro-o‘rganish imkonini beradi. Murakkab tushunchalar kichik qismlarga bo‘linadi va bu axborotni tezroq o‘zlashtirishga yordam beradi.
  
• Kognitiv moslashuvchanlik. Turli madaniyatlar va qarashlarga duch kelish tafakkurni kengaytiradi, ijodiy va moslashuvchan fikrlashni kuchaytiradi.
  
• Jamoaviy aql. Masalan, ResearchGate yoki ochiq ilmiy platformalarda ilmiy muammolarni birgalikda hal qilish mumkin. Ijtimoiy tarmoqlar shu yo‘l bilan murakkab masalalarga yechim topishda yordam beradi.
  
• Xotira mustahkamlanishi. Biror mavzuni qayta-qayta ko‘rish yoki muhokama qilish sinapslarni mustahkamlaydi. Shu tariqa ijtimoiy tarmoqlar “takrorlash mexanizmi” vazifasini bajaradi.
  

Salbiy ta’sirlar

• Diqqatning qisqarishi. Microsoft (2015) tadqiqoti shuni ko‘rsatdiki, insonning o‘rtacha diqqat muddati 2000-yilda 12 soniya bo‘lgan bo‘lsa, 2013-yilda 8 soniyagacha qisqargan. Buning sabablaridan biri tez-tez chalg‘ituvchi raqamli axborotdir.
  
• Yuzaki tafakkur. Qisqa videolar, sarlavhalar va memlar tezkor o‘qishga o‘rgatadi, ammo chuqur tahlil qilish qobiliyatini susaytiradi.
  
• Uyqu buzilishi. Kechqurun telefon yoki planshetdan foydalanish melatonin gormonini kamaytiradi va uyqu sifatini yomonlashtiradi. Ayniqsa o‘smirlar orasida bu keng tarqalgan.
  
• Hissiy va kognitiv ortiqcha yuklama. Ijtimoiy tarmoqlardagi kuchli hissiy kontent hipokampus faoliyatini qiyinlashtiradi va xotira shakllanishiga halal beradi.
  
• Qaramlik shakllanishi. Layk va izoh kabi kutilmagan mukofotlar odamni qayta-qayta tekshirishga majbur qiladi. Neyrofan tadqiqotlari bu jarayonni narkotik moddalarga o‘xshashligini ko‘rsatmoqda.
  

Xulosa

Ijtimoiy tarmoqlar inson tafakkurini shakllantiruvchi kuchli vosita. Ular o‘rganish va axborot almashinuvi uchun ulkan imkoniyatlar yaratadi, ammo diqqatni chalg‘itishi, chuqur tafakkurni kamaytirishi va qaramlikni kuchaytirishi ham mumkin.

Shu bois bizning oldimizda katta vazifa turibdi: ijtimoiy tarmoqlarning foydasini ko‘paytirib, zararini kamaytirish. Bu uchun ongli foydalanish, sog‘lom raqamli odatlar, etik texnologiya dizayni va doimiy ilmiy tadqiqotlar zarur. Shundagina ijtimoiy tarmoqlar bilim va tafakkurimizni kengaytiruvchi vosita bo‘lib qoladi, uni yemirib yuboruvchi emas.

Manba:

1. Carr, N. (2020). The shallows: What the Internet is doing to our brains. W. W. Norton & Company
2. Chiu, C. Y., & Hong, Y. Y. (2006). Social psychology of culture. Psychology Press.
3. DataReportal. (2024). Digital 2024: Global overview report.
4. Eysenck, M. W., Derakshan, N., Santos, R., & Calvo, M. G. (2007). Anxiety and cognitive performance: Attentional control theory. Emotion, 7(2), 336–353
5. Huang, C. (2021). Social network site use and mental health: A meta-analysis. Computers in Human Behavior, 114, 106524.
6. Mayer, R. E. (2019). The Cambridge handbook of multimedia learning (2nd ed.). Cambridge University Press.
7. Meshi, D., Morawetz, C., & Heekeren, H. R. (2013). Nucleus accumbens response to gains in reputation. Social Cognitive and Affective Neuroscience, 8(4), 423–429.
8. Microsoft. (2015).Attention spans: Consumer insights. Microsoft Canada.
9. Montag, C., et al. (2019).