Rivojlangan biologiyamiz bizga ko‘p jihatdan ajoyib xizmat qilsa-da, undan foydalanish mumkin bo‘lgan zaifliklarimiz ham mavjud. Ishontiruvchi texnologiya — ya’ni munosabat va xulq-atvorni shakllantiruvchi algoritmik tizimlar — aynan mana shu zaifliklardan foydalanib, foydalanuvchilarni jalb qilish va pirovardida korporativ foyda olish uchun xizmat qiladi.
Miyamiz biz o‘ylagandan ko‘ra ancha ta’sirlanuvchan. Biz atrof-muhitni shakllantiramiz, lekin o‘z navbatida atrof-muhit ham — yaxshi yoki yomon yo‘nalishda — bizning miyamizga ta’sir o‘tkazadi. Ishontiruvchi texnologiyalardan uzluksiz foydalanish natijasida, bu texnologiyalar bizga o‘z g‘oyalarini, qadriyatlarini, e’tibor markazlarini singdirishni boshlaydi. O‘quvchilar, talaba-yoshlar, hatto maktab o‘quvchilari buni kundalik hayotida sezmaydi, lekin bu — aynan shunday ishlaydi.
Ijtimoiy tarmoqlar — bu texnologik ixtirolarning ishontiruvchi uslublari bilan to‘la maxsus holatidir. Psixologik mexanizmlar, ba’zida hatto biz o‘zimiz anglamay turib, harakatga keltiriladi. Masalan, Telegram’da bildirishnoma (notification) yoki Instagram’da yangi “layk” — bu tasodif emas, bu — reaksiyani uyg‘otishga qaratilgan dizayn.
1. Arzimas narsani muhim qilib ko‘rsatish
O‘zbekistonlik foydalanuvchilarning telefon ekraniga har kuni o‘nlab bildirishnomalar keladi. Ularning aksariyati hayot uchun ahamiyatsiz bo‘lsa-da, qizil nuqta, titroq, “yangi habar” degan yozuv miyadagi muhimlik tarmog‘ini ishga tushiradi. Bu neyron tizim bizni tezda javob berishga undaydi. Shunda “balki muhimdir” degan o‘y bilan e’tiborimiz chalg‘iydi — hatto darsda, ishda, muhim suhbatda bo‘lsak ham.
2. Qoniqishsiz izlanishni rag‘batlantirish
Instagramda scroll qilishni to‘xtata olmay qolganmisiz? TikTok’da “yana bitta video” deb 20 daqiqa sarflaganmisiz? Bu sizda emas — bu sizning mezolimbik tizimingizda. Miyaning xohish tizimi dofamin orqali harakat qiladi. Lekin bu tizim ba’zida haddan tashqari faollashib, qoniqish bermaydi. Natijada biz muloqot emas, “feed”ni cheksiz aylantirish bilan band bo‘lamiz.
3. Bizni ko‘p vazifa bajarishga majburlash
Ko‘pchilik o‘zbek o‘quvchilari va talabalar darsda telefonni ham ko‘zdan kechiradi, musiqa ham eshitadi, TikTok ham ochiq bo‘ladi. Bu ko‘p vazifalilik miya uchun og‘ir yuk. Diqqat bo‘linadi, xotira sustlashadi. Bu nafaqat akademik, balki kundalik hayotdagi qarorlar sifatiga ham ta’sir qiladi.
Milliy Fanlar akademiyasi (AQSh) tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, aynan shunday ko‘p vazifali media iste’moli impulsivlik va asabiylikni oshiradi. O‘zbekistonda yoshlar orasida diqqat susayishi, eslab qolishdagi muammolar ortib borayotgani shuni tasdiqlaydi.
4. Qo‘rquv va tashvishni qurolga aylantirish
Yangiliklar, bloglar, TikTok videolarining sarlavhalari tobora tahdidli tus olmoqda: “Bu ilovani o‘chirmasangiz, zarar ko‘rasiz!”, “Yaxshi hayotdan faqat 1 qadam narisiz!”… Bularning barchasi salbiy kontent bo‘lib, qo‘rquv, xavotir, shoshqaloqlik uyg‘otishga xizmat qiladi. Salbiy axborotlar miyada chuqurroq qayta ishlanadi — chunki evolyutsiya davomida salbiy tahdidlar biz uchun muhimroq bo‘lgan.
Ijtimoiy tarmoqlarda aynan shunday postlar eng ko‘p “ko‘rilgan”, “yoqtirilgan” va “ulashilgan” kontent bo‘lib chiqadi. Bu esa bizning hissiy muvozanatimizga putur yetkazadi.
5. Doimiy ijtimoiy taqqoslashni rag‘batlantirish
Bir qarang — bloger Dubayda, boshqasi yangi telefon olgan, yana birov to‘yda dizaynerlik libosda… Bu siz emas, ammo siz o‘zingizni ular bilan solishtirishni boshlab yuborasiz. Ayniqsa o‘smirlar orasida bu holat o‘ziga ishonchni yo‘qotish, uyatchanlik, hatto depressiyaga olib keladi.
O‘zbek oilalarida bu holat ota-onalar tomonidan noto‘g‘ri talqin qilinadi: “Nega sen ham shunday bo‘la olmaysan?” — aslida esa farzand ijtimoiy taqqoslashdan qiynalayapti.
6. Bizga nimaga ishonishni xohlasak, shuni aytish
Ijtimoiy tarmoqlardagi algoritmlar sizga aynan o‘zingiz istagan yoki rozilik bildirgan narsalarni ko‘rsatadi. Masalan, siz bitta salbiy yangilikka qiziqsangiz, algoritm sizga shunga o‘xshash 20 ta post chiqaradi. Bu “tasdiqlash tarafkashligi” deyiladi — biz faqat o‘zimiz ishonmoqchi bo‘lgan narsani ko‘ramiz.
Bu ayniqsa siyosat, sog‘liq, jamiyatdagi muhim mavzularda xatoga yo‘l qo‘yishga olib keladi. O‘zbek jamiyatida bu jamiyatni guruhlar, “buzilgan haqiqatlar” ichida yashovchi insonlarga ajratib qo‘yishi mumkin.
Yakuniy so‘z
Texnologiya — bu vosita. U bizga qulaylik yaratishi kerak, boshqaruvni emas. Agar biz unga ongli yondashsak, u bizning hayotimizni yengillashtiradi. Ammo nazoratsiz qoldirsak, u bizni boshqaradi.
O‘zbekiston yoshlari bugun dunyo bilan bir maromda rivojlanmoqda — bu yaxshi. Ammo bu rivojlanishda raqamli savodxonlik, ruhiy salomatlik va ongli iste’mol madaniyati asosiy o‘rin tutishi zarur.
Miya bu boylikdir. Uni asrang.
Adabiyotlar va qo‘shimcha ma’lumotlar
The Center for Humane Technology. (n.d.). Brain Science. Olingan sana: 11-iyul, 2025, manba: https://www.humanetech.com/brain-science