Chaqaloqlar dunyoga ajoyib bir qobiliyat bilan keladi: ular atrofida eshitgan har qanday tilni o‘zlashtira olish layoqatiga ega. Bu salohiyat ayniqsa hayotning ilk yillarida eng faol bo‘ladi. Olimlar yillar davomida chaqaloq miyasi bu mo‘jizani qanday amalga oshirayotganini tadqiq qilishdi va bugun bu boradagi tushunchalar ancha aniqroq.
Tovushlarni tanib olish: tilga ilk qadam
Tug‘ilgan paytda chaqaloqning miyasi til o‘rganish borasida xuddi oq sahifaga o‘xshaydi, lekin bu sahifa allaqachon barcha tillarning asosiy qurilish g‘ishtlari – taxminan 800 ga yaqin fonemalarni ajratish qobiliyatiga ega. Bu “r” va “l” tovushlari kabi kichik farqlarni ham tanib olishni anglatadi.
Ammo bu universal eshitish qobiliyati abadiy saqlanmaydi. Odatda 6 oylik bo‘lgan paytdan boshlab chaqaloq aynan atrofida ko‘p eshitadigan, ya’ni ona tilining tovushlariga e’tibor qaratadi. Til rivojlanishidagi bu sezgir davr aynan shu vaqtda boshlanadi: unli tovushlar uchun olti oylikda, undoshlar uchun esa to‘qqiz oylikda. Aynan shu davrda bola til naqshlarini eng yaxshi o‘zlashtira oladi. Agar u bir nechta tilni eshitsa, bu vaqt oralig‘i kengayadi — bu esa unga bir nechta tilni egallash imkonini beradi.
Ikkita kuchli vosita: miya qanday o‘rganadi?
Chaqaloqlar tilni shunchaki eshitish bilan o‘rganmaydi. Ularning miyasi ikki asosiy mexanizmga tayanadi:
Statistik o‘rganish.
Ular nutqda naqshlarni izlab topadilar. Masalan, “pre” va “tty” kabi bo‘g‘inlar doimo ketma-ket kelishini eslab qoladilar. Sakkiz oylik bola uzluksiz nutq oqimi ichidan so‘zlarning chegarasini aniqlay oladi. Bu orqali so‘zlar ajratiladi va eslab qolinadi.
Ijtimoiy muloqot.
Chaqaloqlar eng samarali tarzda yuzma-yuz, haqiqiy insoniy aloqalar orqali o‘rganadilar. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, jonli muloqot orqali chet til tovushlariga duch kelgan bolalar bu tovushlarni ajrata olgan, biroq shunchaki video yoki audio orqali eshitganlarida bunday natija kuzatilmagan.
Bu ijtimoiy jarayonda bolaning nigohi, yuz ifodasi, ovoz ohangi kabi signallar muhim rol o‘ynaydi — aynan shular chaqaloqqa tilni kontekstda tushunishga yordam beradi.
“Ota-onacha”: instinktiv, ammo kuchli vosita
Deyarli barcha madaniyatlarda ota-onalar chaqaloqlar bilan alohida ohangda, balandroq va sekinroq nutq bilan gaplashadi. Bu “ota-onacha” nutq deb ataladi. Bunday ohangli nutq chaqaloqlar uchun ayniqsa jozibali: ular unga e’tibor qaratadi, tovushlarni farqlaydi va eslab qoladi.
Tadqiqotlarga ko‘ra, ota-onacha nutqni ko‘proq eshitgan bolalar yangi so‘zlarni tezroq o‘rganishga moyil bo‘ladi. Demak, bu shunchaki mehr ifodasi emas, balki rivojlanishni qo‘llab-quvvatlovchi vositadir.
Genlar va muhit: o‘zaro ta’sir
Til qobiliyati inson bilan birga tug‘iladi, lekin bu qobiliyat rivojlanishi uchun muhit zarur. Chaqaloq faqat eshitish orqali emas, balki atrofdagilar bilan faol aloqada bo‘lish orqali tilni o‘rganadi. So‘zlar bilan o‘ralmagan bola, hatto biologik tayyor bo‘lsa ham, tilni yetarli darajada o‘rganolmaydi.
Miyadagi harakat: zamonaviy fan nima deydi?
Bugungi kunda magnitoensefalografiya (MEG) kabi uskunalar olimlarga chaqaloqning miyasida nutq eshitilgandagi faollikni kuzatish imkonini bermoqda. Hatto bir necha oylik miyada ham nutqga javoban kuchli reaksiya kuzatiladi. Bu orqali miyaning qaysi qismlari tilni o‘zlashtirishda faol ishtirok etishini aniqlash mumkin bo‘ldi.
Diqqat – bu o‘rganishning boshlanishi
Agar bola biror narsaga qarab turganida, kattalar uning nomini aytsa, bola tovush va ma’no o‘rtasidagi bog‘liqlikni shakllantira boshlaydi. Bu birgalikdagi e’tibor deb ataladi. Boshqalarning nigohini kuzatishga moyil bo‘lgan bolalar ko‘pincha boyroq so‘z boyligiga ega bo‘ladilar.
Shuningdek, boshqa bolalar bilan muloqot ham til rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy muloqot ijobiy hislar uyg‘otadi, bu esa miyadagi mukofot tizimini faollashtiradi. Dopamin, motivatsiyani oshiradi — va bu, albatta, o‘rganish uchun foydalidir.
Qiyinchiliklar va erta aralashuvning ahamiyati
Ba’zan ba’zi bolalarda til rivojida muammolar kuzatiladi. Masalan, autizm spektri buzilishi bo‘lgan bolalarda ko‘z aloqasi yoki birgalikdagi e’tibor kabi muhim ijtimoiy signal yetishmovchiligi bo‘lishi mumkin.
Zamonaviy tadqiqotlar biomarkerlar va miya to‘lqinlari orqali bu muammolarni erta aniqlash ustida ishlamoqda. Vaqtida aniqlash esa erta yordam, shaxsiylashtirilgan qo‘llab-quvvatlash va yaxshi natijalarga olib kelishi mumkin.
Kelajak sari umid
Miyaning ilk rivojlanishi haqida bilimlar ortib borar ekan, tez orada chaqaloqlarda til o‘zlashtirishni kuzatish va muammolarni erta aniqlash bo‘yicha soddalashtirilgan texnologiyalar ishlab chiqilishi mumkin. Bu esa disleksiya yoki autizm kabi holatlarni o‘z vaqtida aniqlab, har bir bolaga o‘rganish uchun eng yaxshi shart-sharoitni yaratadi.
Adabiyotlar va qo‘shimcha ma’lumotlar
Ramírez, N. F. (2017). How Babies Learn Language. Scientific American. Olingan sana: 11-iyul, 2025, manba: https://www.scientificamerican.com/article/how-babies-learn-language
