Kirish: Nega bu mavzu muhim?
Ko‘pchilik ota-onalar farzandining baxtli, aqlli va hurmatli inson bo‘lib ulg‘ayishini xohlaydi. Ba’zi oilalarda esa tarbiya deganda baqirish, jazolash yoki hissiy sovuqlik oddiy holdek qabul qilinadi. Ammo zamonaviy ilm-fan bu usullar bolaning miyasi va ruhiy salomatligiga zarar yetkazishini ko‘rsatmoqda.
Mazkur maqola hissiy zo‘ravonlikning bolalarga qanday ta’siri borligini ilmiy asosda, ammo sodda tilda yoritib beradi hamda sog‘lom tarbiya uchun muqobil yondashuvlarni taklif qiladi.
Hissiy zo‘ravonlik nima?
Hissiy zo‘ravonlik bolaning hissiyotlariga yetarlicha e’tibor bermaslik, unga baqirish, kamsitish yoki sovuqqon munosabatda bo‘lish kabi holatlarni o‘z ichiga oladi. Bunday holatlar odatda quyidagicha namoyon bo‘ladi: bola yig‘laganida uni yupatmaslik, “yig‘lama” deb e’tiborsizlik qilish, “ahmoqsan” yoki “hech narsaga yaramaysan” kabi so‘zlar ishlatish, bolaning qo‘rquvi yoki xafaligi ustidan kulish, salbiy taqqoslashlar qilish.
Bu so‘z va harakatlar mayda tuyulsa ham, ularning takrorlanuvchi tabiati bolaning ruhiyatiga va miyaviy rivojlanishiga jiddiy zarar yetkazadi.
Bola miyasi qanday shakllanadi?
Bolalik davri inson miyasi rivojlanishining eng muhim bosqichidir. Bu davrda miya sezgir va egiluvchan bo‘lib, atrof-muhitdagi tajribalarga nisbatan juda ochiq bo‘ladi. Har kuni bola his qiladigan sevgi, xavfsizlik, qo‘rquv yoki e’tiborsizlik kabi hissiyotlar miyaning neyron tarmoqlarini shakllantiradi. Doimiy salbiy tajribalar natijasida esa bola o‘zini doimiy xavf ostida his eta boshlaydi.
Hissiy zo‘ravonlikning miyaga ta’siri
Doimiy xavotir holati bolaning miyasi tarkibidagi amigdala deb ataluvchi tuzilmaning haddan ortiq faollashuviga olib keladi. Bu esa bolaning hamma narsadan qo‘rqishiga, doimiy stress holatida bo‘lishiga, o‘ziga ishonchsizlik bilan qarashiga sabab bo‘ladi.
Prefrontal korteks zaiflashgan bolalarda esa e’tibor jamlash, muammolarni hal qilish va impulslarni boshqarish qiyinlashadi. Gippokampning kichrayishi esa xotira va o‘rganish qobiliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Bunday bolalar ko‘pincha darslarga e’tibor qaratolmaydi, o‘rganilgan ma’lumotni eslab qolishda qiynaladi, impulsiv yoki jizzaki harakat qiladi.
Kattalikdagi oqibatlar
Hissiy zo‘ravonlikka duch kelgan bolalar katta bo‘lganida o‘zini qadrsiz his qiladi, ijtimoiy aloqalarda ishonch bilan munosabat o‘rnaolmaydi. G‘azab, qayg‘u va xavotirni boshqarish qiyinlashadi. Ba’zilar ruhiy og‘riqni yengish uchun ichkilik, chekish yoki boshqa zararli odatlarga murojaat qiladi.
Bu ularning zaifligi emas, balki bolalikdagi og‘riqli tajribalarning oqibatidir.
Ota-onalarda uchraydigan zararli odatlar
Ko‘plab oilalarda quyidagi odatlar ko‘zga tashlanadi: bola ustidan laqab qo‘yish, unga tez-tez baqirish, yig‘lashini man etish, boshqa bolalar bilan taqqoslash, hech qachon maqtamaslik yoki uni butunlay sukut bilan jazolash. Bu holatlar bolaning o‘zini qadrsiz his qilishiga, doimiy stress ostida qolishiga va salbiy o‘z-o‘zini baholashga olib keladi.
Sog‘lom tarbiya qanday bo‘lishi kerak?
Ilm-fan shuni ko‘rsatadiki, miyadagi salbiy o‘zgarishlarni to‘g‘rilash mumkin. Bu uchun bolaga mehr, e’tibor, sabr va qo‘llab-quvvatlash zarur. Bolani tinglash, uning hissiyotlarini tan olish, sevgini izhor etish va xatolarni tushuntirish orqali sog‘lom muhit yaratish mumkin. Doimiy shikoyat emas, balki ijobiy fikrlar bilan bola motivatsiyasini oshirish mumkin.
Psixoterapiya: Yordam bormi?
Ha, mavjud. Hissiy zo‘ravonlikdan aziyat chekkan bolalar yoki kattalar psixoterapiya yordamida sog‘ayishi mumkin. Terapiya jarayonida salbiy tajribalarni qayta ishlash, sog‘lom his-tuyg‘ularni o‘rganish va o‘ziga ishonchni tiklash mumkin.
Eng samarali terapiya usullari quyidagilardan iborat: bolalar uchun o‘yin terapiyasi, kognitiv-xulq terapiyasi, ongli xabardorlik mashqlari (mindfulness) va oilaviy terapiya.
Yakuniy xulosa
Agar siz ham bolalikda qattiqqo‘l tarbiya ko‘rgan bo‘lsangiz — yolg‘iz emassiz. Ammo bugun sizda boshqacha, mehrli va sog‘lom tarbiya yo‘lini tanlash imkoniyati bor.
Farzandingizga sevgi, tinglash va dalda orqali tarbiya berish — bu unga berishingiz mumkin bo‘lgan eng bebaho sovg‘adir.
Adabiyotlar va qo‘shimcha ma’lumotlar
Cherry, K. (2023). Childhood Emotional Neglect and Brain Development. Verywell Mind. Olingan sana: 11-iyul, 2025, manba: https://www.verywellmind.com/childhood-abuse-changes-the-brain-2330401
