Bugungi kunda butun dunyo bo‘ylab 50 milliondan ortiq inson demensiya, xususan, Altsgeymer kasalligi bilan kurashmoqda. AQShda bu raqam allaqachon 6 milliondan oshib ketgan. Har yili minglab yangi holatlar aniqlanmoqda, bemorlarga qarash esa nafaqat tibbiy, balki hissiy va moliyaviy yuk hamdir. Ammo eng chuqur savollardan biri shuki: nega aynan miya, tanamizning boshqa qismlariga nisbatan tezroq zararlanadi? Olimlar bu savolga tobora aniqroq javob topishga yaqinlashmoqda.
Altsgeymer kasalligi — bu tabiiy qarish jarayoni emas, balki aniq patologik o‘zgarishlar natijasi. Kasallik asosan miya hujayralarida — neyronlarda to‘planadigan zararli oqsillar tufayli rivojlanadi. Amiloid deb ataluvchi oqsil miya hujayralari orasida yopishqoq to‘plamlar hosil qiladi, tau esa neyronlar ichida chigallar kabi tuzilmalarni vujudga keltiradi. Bu o‘zgarishlar neyronlararo uzatishlarni izdan chiqaradi, neyronlar nobud bo‘lishiga olib keladi va oxir-oqibat miya hajmini kichraytiradi. Natijada inson fikrlash, eslab qolish, muloqot qilish, hatto oddiy kundalik harakatlarni bajarishda ham qiyinchiliklarga duch keladi.
Miyadagi bu keskin qarish nima bilan bog‘liq? Eng avvalo, bu a’zoning o‘ziga xos murakkabligi bilan. Miya tanadagi eng faol energetik organlardan biri bo‘lib, tana ishlab chiqaradigan umumiy energiyaning deyarli 20 foizini sarflaydi. Ammo yosh ulg‘aygani sari tana energiya ishlab chiqarish va uni to‘g‘ri taqsimlashda qiyinlashadi. Bu esa birinchi navbatda miyaga ta’sir qiladi.
Bundan tashqari, evolyutsion nuqtayi nazardan qaralganda, inson organizmi asosan reproduktiv davrgacha faol bo‘lishga “mo‘ljallangan”. Ko‘payish davri tugagach, organizmda tiklanish, yangilanish jarayonlari susayadi. Bu esa asosan neyronal tizimda yaqqol namoyon bo‘ladi.
Yana bir omil — genetik ta’sir. Masalan, APOE-e4 deb nomlanuvchi genning mavjudligi Altsgeymer xavfini oshirishi aniqlangan. Ammo bu genning mavjudligi kasallik yuzaga chiqishining kafolati emas. Aksincha, sog‘lom turmush tarzi va barqaror ijtimoiy muhit genetik xavflarni kamaytirishi mumkin.
Zamonaviy ilm-fan ayni vaqtda Altsgeymerning oldini olish va uni erta aniqlash yo‘llarini izlamoqda. Bu boradagi eng istiqbolli yo‘nalishlardan biri — qon tahlili orqali kasallikni erta bosqichda aniqlovchi biomarkerlarni topish. Yana bir yo‘nalish — zararli oqsillarni yo‘qotishga qaratilgan dori vositalari. Shuningdek, hayot tarzining o‘zgarishi — ovqatlanish, jismoniy faollik, uyqu sifati — miya salomatligiga qanday ta’sir qilishini chuqurroq o‘rganish davom etmoqda.
Ammo fan hanuzgacha yakuniy davoni topgani yo‘q. Shu sababli, eng samarali choralar — profilaktik choralardir. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, sog‘lom ovqatlanish, masalan, O‘rta yer dengizi parheziga o‘xshash muvozanatli dieta, yurak-qon tomir salomatligini yaxshilaydi va, natijada, miyani himoya qiladi. Jismoniy faollik — hatto kundalik 30 daqiqalik piyoda yurish — miya qon aylanishini faollashtiradi, yangi neyronlar hosil bo‘lishini rag‘batlantiradi. Aqliy faollik — kitob o‘qish, til o‘rganish, boshqotirmalar yechish — miyani faollashtirib, demensiya xavfini kamaytiradi. Ijtimoiy aloqalar ham e’tibordan chetda qolmasligi kerak. Yolg‘izlik — bu faqat hissiy holat emas, balki nevrologik xavf hamdir.
Uyqu — yana bir muhim omil. Uyqu vaqtida miya zararli oqsillardan tozalanadi. Yetarlicha va sifatli uyqu bu jarayonning muhim sharti hisoblanadi.
Shubhasiz, Altsgeymer kasalligi shaxsiy fojia bilan cheklanmaydi. Bu kasallik oila, jamiyat va butun sog‘liqni saqlash tizimiga ta’sir ko‘rsatadi. Ammo ushbu kasallik haqida chuqurroq tushuncha hosil qilish va sodda, lekin samarali sog‘lom odatlarni joriy etish orqali biz Altsgeymerning oldini olishda muhim rol o‘ynashimiz mumkin.
Miya — biz kim ekanligimizni belgilaydigan a’zo. Uni himoya qilish — bu nafaqat uzoq umr, balki hayot sifatini saqlab qolish demakdir.
Adabiyotlar va qo‘shimcha ma’lumotlar
Greene, J. (2024). Why Do Our Brains Age Faster Than Our Bodies? Psychology Today. Olingan sana: 11-iyul, 2025, manba: https://www.psychologytoday.com/us/blog/common-sense-science/202502/why-do-our-brains-age-faster-than-our-bodies
