Asrlar davomida olimlar, faylasuflar va mutafakkirlar inson qanday shakllanishi borasida bahs yuritib kelishgan. Ularni bir savol qiziqtirgan: bizni ko‘proq nima belgilaydi – genlarimizmi yoki yashayotgan muhitimizmi?
Bu savol atrofida shakllangan “tabiat va tarbiya” deb ataluvchi munozara inson shaxsiyati, xulq-atvori, aql-zakovati va salomatligi qanday shakllanishi masalasiga javob izlaydi. Endilikda zamonaviy fan ushbu bahsga yanada chuqurroq yondashmoqda – bu ikki omilni qarama-qarshi emas, balki bir-birini to‘ldiruvchi deb ko‘rsatmoqda.
Tabiat: biz bilan tug‘ilgan narsa
Genlar bizga ota-onalarimizdan meros bo‘lib o‘tadi. Ular nafaqat ko‘z yoki soch rangi kabi tashqi belgilarni, balki fe’l-atvorimiz, kayfiyatimiz va kasalliklarga moyilligimizni ham shakllantiradi. Genetik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bizning shaxsiyatimiz va aql darajamiz 20–60% gacha darajada genlar ta’sirida bo‘lishi mumkin.
Lekin bu oddiy chizma emas. Minglab genlar murakkab tarzda o‘zaro ta’sirlashadi. Genlar faqat mavjud bo‘libgina qolmaydi – ularning ifodalanishi, ya’ni qanchalik faol bo‘lishi ham muhitga bog‘liq. Masalan, doimiy stress yoki e’tiborsizlikka duch kelgan bola ba’zi genetik xususiyatlarini boshqacha namoyon qilishi mumkin.
Tarbiya: bizni o‘rab turgan dunyo
Tarbiya deganda insonning hayoti davomida boshidan kechirgan tajribalari tushuniladi – bu oilaviy muhit, ta’lim, madaniyat, ijtimoiy aloqalar va hatto kundalik odatlar bo‘lishi mumkin. Bu tajribalar miyani shakllantiradi, ba’zan genetik moyilliklarni kuchaytiradi yoki aksincha, ularni bostiradi.
Masalan, genetik jihatdan Alsgeymer kasalligiga moyil inson sog‘lom turmush tarzini tanlasa, bu xavfni ancha kamaytirishi mumkin. Demak, genlar imkoniyatdir, lekin ularni qanday ishlatish – bu muhit va tanlovga bog‘liq.
Miyamiz va tajriba
Bolalik davrida miyaning shakllanishi juda tez sodir bo‘ladi. Bu davrda u o‘ziga tushgan tajribalarni “qabul qilish” uchun eng tayyor holatda bo‘ladi. Miya egiluvchan va moslashuvchan bo‘lib, o‘rganilgan har bir narsa neyronlar orasidagi bog‘lanishni kuchaytiradi.
Boshqacha qilib aytganda, tug‘ma iste’dod bo‘lishi mumkin, lekin agar u rivojlantirilmasa, yo‘qolib ketishi hech gap emas. Aksincha, iste’dodi uncha sezilmagan bola ham yaxshi tarbiya, mashq va motivatsiya bilan yuksak darajaga chiqishi mumkin.
Shaxsiyat – ikki kuchning uyg‘unligi
Shaxsiyatimiz – bu nafaqat genetik dastur, balki hayotda uchragan har bir voqea bilan shakllanadigan dinamik tuzilma. Masalan, odamlarning ochiqlik, vijdonlilik, extrovertlik kabi shaxsiy xususiyatlari qisman irsiy bo‘lsa-da, ular turli hayotiy tajribalar orqali o‘zgarib borishi mumkin.
Yangi ishga kirish, muhim bir yo‘qotish yoki yangi bosqichga o‘tish kabi voqealar odamning ichki dunyosini qayta shakllantirishi mumkin. Demak, shaxsiyat – bu doimiy o‘zgarishda bo‘lgan jarayon.
Oddiy hayotiy misollar orqali
Ko‘z rangi – bu deyarli to‘liq genetik omil. Lekin til o‘rganish bunga qaraganda murakkabroq. Chaqaloqlar tilni o‘rganishga biologik jihatdan tayyor bo‘lib tug‘iladi, ammo agar ular gapirishni eshitmasa, bu qobiliyat o‘z-o‘zidan rivojlanmaydi.
Depressiya, shizofreniya kabi ruhiy holatlar ham shunday: genetik omillar muhim, lekin stress, zo‘ravonlik yoki giyohvandlik kabi tashqi sabablar bu holatlarni keltirib chiqarishi yoki kuchaytirishi mumkin.
Miya: poydevor va qurilish
Tasavvur qiling, miya – bu genetik loyihalangan bino uchun qurilish maydonchasi. Genlar bu yerda “arxitektor”, lekin qurilish qanday kechishini muhit belgilaydi. Masalan, sog‘lom genetik poydevorga ega bola erta yoshida zararli moddalar bilan to‘qnashsa, uning rivojlanishi izdan chiqishi mumkin.
Epigenetika: yangi tushuncha
Epigenetika deb nomlangan yangi fan yo‘nalishi genlarning faolligini atrof-muhit qanday boshqarishini o‘rganadi. DNK o‘zgarmaydi, lekin uning qaysi qismlari “yoqilishi” yoki “o‘chirilishi” muhitga bog‘liq. Bu, masalan, bir xil DNKga ega egizaklarning nega turlicha fe’l-atvor yoki salomatlikka ega bo‘lishi mumkinligini tushuntiradi.
Nativizm va empirizm: ikki chekka qarash
Tarixan, ayrimlar inson shaxsiyati tug‘ma (nativizm) deb hisoblashgan, boshqalar esa odam toza oq varaq sifatida dunyoga keladi, faqat tajriba bilan shakllanadi (empirizm), deb ta’kidlagan. Bugun esa fan bu ikkisini qarama-qarshi qo‘yishdan voz kechgan – haqiqat ular o‘rtasidagi doimiy hamkorlikda.
Nega bu bahs hali ham dolzarb?
Tabiat va tarbiya haqidagi bilimlarimiz sog‘lom rivojlanishni qo‘llab-quvvatlashda, ruhiy salomatlikni yaxshilashda, va shaxsiy o‘sishni rag‘batlantirishda katta ahamiyatga ega. Bu bizga shuni eslatadi: ha, biz ma’lum moyilliklar bilan tug‘ilamiz, lekin atrof-muhit va tanlovlarimiz hayotimizni qayerga olib borishini belgilaydi.
Xulosa
Biz faqat genlar mahsuli emasmiz va faqat muhit ta’sirida shakllanmaymiz. Genlar bizga poydevor beradi, lekin bu poydevorda nima barpo etilishini – tarbiya, tajriba va muhit hal qiladi. Bu ikki kuch – tabiat va tarbiya – birgalikda ishlaydi, bir-birini to‘ldiradi va har bir insonning noyob shaxsiyati va hayot yo‘lini belgilaydi.
Adabiyotlar va qo‘shimcha ma’lumotlar
Mulcahy, M. (2022). Nature vs. Nurture: Epigenetics and Personality. Verywell Health. Olingan sana: 11-iyul, 2025, manba: https://www.verywellhealth.com/nature-vs-nurture-5323408
